Смртта на претседателот Ебрахим Раиси и возраста и болеста на врховниот лидер Али Хамнеи јасно покажуваат дека Иран очекува големи промени на врвот на државата. Но, засега нема знаци дека конзервативниот режим, кој со цврста рака владее со најважната шиитска држава, може да падне.
Свештениците се тие кои им даваат верски легитимитет на иранските владетели, вклучувајќи го и врховниот водач, кој мора да биде шиитски имам. Собранието на експерти, составено од 88 свештеници, претежно од светите градови Ком и Машхад, е одговорно за назначувањето на следниот лидер по смртта на Хамнеи и исто така треба да ги надгледува неговите одлуки, но во пракса тоа е безгласна буква.
Наместо тоа, тие главно се занимаваат со религиозни студии и се фокусираат на културни и социјални прашања како што се улогата на жената, носењето хиџаб, музичките ограничувања и забраната за алкохол.
Сепак, докажано е дека многу верски службеници се корумпирани, а некои од нив контролираат и бизнис проекти, па јавноста често ги обвинува за економски тешкотии. Некои беа дури и нападнати на улиците. Сето ова не значи дека внатре во Иран владее идеолошки монолит. Од 1997 година, либералите и центристите таму се обидуваат да го убедат Хамнеи да дозволи политички и економски реформи. Но, реформските иницијативи на Мохамед Хатами, поранешниот претседател, наидоа на отпор од тврдокорните кои ги означија како планови за поткопување на Исламската Република и усогласување со Западот.
На неодамнешните избори, не само на либералите, туку и на двајца поранешни ирански претседатели кои сакаа да влезат во Собранието на експерти им беше забрането да се кандидираат: Хасан Рохани (беше претседател 2013-2021) и Мохамад Катами (1997-2005), кој затоа кажа дека Иран е „многу далеку“ од слободни избори. И двајцата се поборници за нормализација на односите со САД и со Западот, па не можеа ниту да се кандидираат, а камоли да победат. Поради ова, на изборите излегоа околу 40 отсто од гласачите, што покажува дека мнозинството мажи и жени од Иран не се согласуваат со режимот.
Режимот остана непоколеблив дури и кога реформистите бараа компромис и го поддржаа Рохани, кој помогна да се постигне нуклеарен договор од 2015 година со светските сили, кој ги ублажи санкциите во замена за контрола врз иранската нуклеарна програма. Неуспехот на тој договор, кој беше торпедиран од поранешниот американски претседател Доналд Трамп, им помогна на тврдокорните да ја зацврстат својата контрола врз сите гранки на државата. Најмалку три големи антирежимски протести низ Иран од 2009 година се задушени, а стотици загинаа.
Режимот во Техеран по наредба го доби нападот на Русија врз Украина, а потоа и бруталните воени операции на Израел во Газа. Тие склучија договори со Русија за воена и економска соработка, а палестинските жртви им дозволуваат да се претстават како заштитници на муслиманите. Сепак, тие се многу внимателни да го задржат тоа на вербално ниво, па веднаш откако Хамас уби 1.200 израелски цивили во октомври, тие гласно објавија дека немаат поим што прави Хамас.
Но, Хамнеи имаше врски со некои од иранските реформистички фигури и пред и по револуцијата, но повеќе не им дозволува да имаат какви било позиции на влијание, потпирајќи се наместо на тврдите конзервативци. Но, тој има 85 години и има рак на простата, па логично е веќе некое време да бара наследник.
Ебрахим Раиси беше тој што фигурираше како еден од двајцата најверојатни наследници на Хамнеи, но ништо нема да излезе од тоа.
Концептот Иран да биде управуван од врховен верски водач го смислил ајатолахот Рухолах Хомеини, архитектот на Исламската револуција во 1979 година, а по неговата смрт во 1989 година, собранието на експерти веднаш му го додели мандатот на Хамнеи, и покрај фактот што високото свештенство не го сметаше за статус достоен за функцијата. Но, тој остана на власт 35 години, така што очигледно не е неспособен.
Иако Собранието на експерти ќе остане формално одговорно за изборот на следниот лидер на Иран, аналитичарите со кои контактираше Фајненшл тајмс изразија скептицизам дека ваквата важна одлука ќе биде препуштена само на група високи свештеници, од кои многумина се во осумдесеттите или дури деведесеттите.
Се очекува дека влијание ќе имаат и другите институции, вклучително владата, судството и парламентот, но пред се Корпусот на гардата на исламската револуција, како примарна и најмоќна институција, со 120.000 добро вооружени членови. Влијанието на оваа елитна сила порасна во изминатата деценија и многумина ја гледаат не само како преторијанска гарда на Хамнеи, туку и како вистински организатор на економската и воената политика на иранскиот режим.
По смртта на Раиси, друго име што се наведува како можен потенцијален наследник е синот на Хамнеи, Мојтаба Хамнеи. 54-годишникот не е премногу често во очите на јавноста, но уште за време на немирите во 2009 година се шпекулираше дека Мојтаба има амбиции да го наследи својот татко.
Упатените од кругот на Хамнеи го поддржуваат во тоа бидејќи сметаат дека неговото раководство нема да донесе значителни промени. Дополнително, неговите поддржувачи истакнуваат дека тој е првосвештеник и е целосно квалификуван да биде кандидат за највисоката државна функција.
Според ФТ, нема знаци за промена на статус квото се додека Хамнеи е жив. Едноставно, секоја трансформативна промена, во добро или во лошо, може да се очекува само по неговата смрт. Засега, и во отсуство на каква било остварлива алтернатива дома и во странство, политичкиот систем се чини уште порешителен да го потврди своето домашно владеење со мерки како што се новите закони со кои се задолжува хиџабот за жените и ограничувањето на пристапот до интернет.
Тие вклучуваат затворање на политички и активисти за човекови права и, во некои случаи, егзекуција на демонстранти кои се побунија против политичкиот систем во 2022 година или порано, без оглед на меѓународната осуда.
