ЖИВОТНИ ПАТОКАЗИ, ЗОРАН КРСТЕВСКИ: Мир и ненасилство

Во древна Индија биле создавани различни школи на религиозни и филозофски идеи за духовните и етички начела на животот. Едно од нив е џаинистичкото учење за неповредување и почитувањето на сѐ што е живо. Во суштината на џаинистичката традиција доминирала идејата за воспоставување позитивен однос кон природата и за практикување ненасилство, како едни од најзначајните етички вредности и морални норми на правилното постапување. Во тој контекст, ќе ги претставиме етичките учења на Махавира, кого џаинистите го нарекуваат Џајна (Вардамана). Тој бил најзначајната личност во создавањето на џаинистичката религија. Се истакнал како исклучителен етичар кој на посветен и практичен начин ги имплементирал максимите – воздржување со мисла, со збор и со дела да се прави некакво зло.

Џајна е роден во 559 година пр. н.е. во благородничко семејство во северната индиска држава Бихар. При раѓањето го добил името Вардамана, што значи оној што постојано расте, што донесува просперитет и хармонија.

Мотивиран од потребата за себеосознавање и постигнување внатрешен мир, на своја 30-годишна возраст Џајна се откажал од световните нешта и решил да се посвети на духовни активности. Станал монах во малиот и многу суров ред наречен парсваната. Определен да не поклекне пред искушенијата на духот и телото, наредните 12 години Џајна се занимавал со медитирање и себеспознание и за цело време ги поднесувал крајностите на аскетизмот и на немаштијата. Во почетокот имал зачувано некаква парталава облека, меѓутоа набргу и неа ја фрлил и одел сосема гол. Тогаш рекол: „Среќни сме и живееме среќно ние што немаме ништо наше“. Заради своите неверојатни аскетски и духовни достигања го нарекле Махавира, што значи голем јунак.

По 12 години аскеза и продлабочено размислување, достигнал просветлување. Сите биле восхитени од неговата чистота и духовна возвишеност. Го сметале за најмудар филозоф. Тогаш го нарекле Џина или Џајна, што значи победник во внатрешниот свет, оној што го освоил себството. Потоа уште 30 години продолжил да оди низ Индија, проповедувајќи сомилост, трпеливост и крајна воздржаност во сѐ.

Во својата практична определба за будење на позитивните вредности, Џајна држел едноставни беседи, седејќи во позата на лотос (крснозе), најчесто пред цели села и стотици луѓе. Ги подучувал да се молат и да медитираат, да имаат сомилост за секоја душа и за сите души на земјата и да се откажат од животот фокусиран врз телесните задоволства. Молитвата и медитацијата ги препорачувал како најдобар метод за доаѓање до просветлување, како пат по кој сите може да одат и да ја достигнат таа висока цел. Џајна тврдел дека секој човек може со свој напор и посветеност да го оствари ослободувањето, коешто го сметал за највисок духовен дострел. Тоа подразбирало откажување од ниските страсти, од его-тенденциите и од робувањето на предметните нешта.

Џајна подучувал и пропагирал високи духовни вредности кои своевремено малкумина вистински ги разбирале и следеле. Сепак, нештата не се премногу променети бидејќи и денес во ерата на технологизација, индустријализација и сателитизација, човештвото не е ослободено од поривите насочени кон ниските страсти, егоизмот и материјализмот. Очигледно ќе треба да помине многу време, за луѓето конечно да разберат дека мирот во душата, духовната воздигнатост и ослободувањето од  телесните зависности се клучните аспекти на постоењето.

За да станеш херој на постоењето и духовно воздигнат човек, треба да го контролираш гневот, да ја прифатиш судбината, да изразиш благодарност и да имаш сочувство за сите суштества на Земјата. Овие категории на најдобар начин го отсликувале карактерниот профил на индискиот мудрец Џајна.

Кога умрел во 527 година пр. н.е., Џајна веќе имал многу ученици и следбеници. Џаинистите веруваат дека кога ќе умре телото на човекот, неговата душа не умира, туку преминува во некое друго суштество. Ова сфаќање за преселувањето на душите (реинкарнација) е една од основите на џаинистичкото учење. Покрај тоа, џаинистите веруваат во карма, сфаќање дека секоја постапка предизвикува одредена последица во актуелниот живот или во идната инкарнација. Законот на кармата гласи: „Како правиш, така ќе ти биде правено“. Тоа подразбирало дека секој ќе го добие заслуженото, но и дека позитивните или негативните импликации им ги пренесуваме и на своите поколенија.

Во Индија се смета дека со сета егзистенција управува судбинскиот реципрочен закон (карман), но Џајна на тоа додал дека судбинската законитост не владее со ослободениот дух. Во однос на последователните резултати, кои се натрупуваат во душата како резултати од минатите дела, Махавира ќе каже: „Нас навистина не товарат плодовите од минатите дела, но истовремено имаме способност да го надминеме минатото. Ние не сме заробеници на судбината. Ако се молиме и медитираме можеме да заминеме далеку над дејствата на нашите минати дела“. Асоцијацијата е дека секој човек поседува слобода на волјата и можност со својата духовна воздигнатост да го неутрализира или ублажи влијанието на кармата.

Во суштината на џаинистичката религија е стремежот кон прочистување на натрупаните гревови напластени врз душата. Како што учел Махавира, донекаде тоа може да се постигне преку откажувањето од телесните задоволства. Главната агенда на монасите џаинисти била предавањето на строг аскетизам, односно, човекот да се надвладее самиот себе.

Џаинистичката етика е екстремна, се движи кон самата граница на човечките можности, кои се остварливи единствено за посветените аскети. Затоа, џаинистичката заедница се поделила на монаси и световници. Секој од нив е должен да се придржува до трите принципи: верување во Махавира; посветеност на учењето и правилно однесување.

За разлика од световно ориентираните џаинисти, монасите се повлекуваат од световниот живот и кога се посветуваат тие даваат пет завети: дека во текот на целиот живот ќе бидат во аскеза (ќе го минат животот со откажувања); ќе зборуваат само вистина; нема ништо да поседуваат; нема да настојуваат ништо да стекнат и ќе останат невини. Тогаш добиваат чанче за милосрдните подароци, метличе да чистат пред себе за да не згазнат некое живо суштество, како и парче муслин, со кој ја покриваат устата кога зборуваат, за да не им влета некоја бубачка и така, дури и не сакајќи, да повредат живо суштество. Вториот тип џаинистички посветеници се облекуваат, но мошне ригорозно ги следат начелата на вегетаријанството, на непиењето алкохол, на вкупната воздржаност пред сетилните предизвици, на душевната непоматеност и духовната стабилност.

Џаинистите исклучително значење му давале на ненасилството (ахимса). Тоа подразбирало ненасилство како спрема животните, така и спрема луѓето. Како резултат на тоа, џаинистите се вегетаријанци. Тоа подразбирало дека сите суштества имаат еднакво право на постоење. Затоа првата вредност и најважниот морален закон е почитување на животот, чување на животот, неповредување на живото. Давај живот, а не земај го! – тоа е првата, суштествена норма на џаинистичката етика. Тоа произлегува од сфаќањето на еднаквоста на суштествувањето. Ахимса е базична норма на индивидуалната етика. Џајна тоа го прикажа со препораката: „Кој е доследен во верата не смее да се повредува себе, ниту да повредува друг, а исто така и ниедно суштество кое има душа“.

За вредносните начела на ненасилството, освен во индиските свети списи, пишувано е и во Библијата и во Коранот.

Џајна е идол на својата религиозна група, која денес во Индија има 3 милиони верници, кои се нарекуваат според неговото име и ги следат неговите големи морални завети. Тие докажуваат дека и пред илјадници години луѓето го разбирале значењето на ненасилството, на толеранцијата и на најстрогиот личен морал.

Од идеите на џаинизмот се раководеше Махатма Ганди, чија мајка и роднини биле џаинисти. Тој бил под големо влијание на учењето на џаинистичкиот философ Шримад Раџахандра, кого го сметал за еден од своите гуру (духовен учител).

(авторот е проф. д-р по филозофски науки и универзитетски професор)