Минас: Ако кај Македонците е посеан страв да го зборуваат својот јазик, тогаш еден Грк ќе го научи и ќе го зборува тој ист јазик со гордост  

-Јазикот и идентитетот на Македонците не му нанесуваат штета на никого — напротив, тие се дел од светското културно наследство и заслужуваат почит и грижа. Љубовта кон македонскиот јазик се роди од потребата да се поврзам суштински со луѓе кои беа потиснувани само затоа што го зборуваа својот јазик. Мојата ангажираност со македонскиот јазик и литература, сега е дел од мојот идентитет. Тоа е чин на солидарност и отпор кон заборавот, неправдата и потиснувањето. Културната разновидност не претставува закана, туку збогатување. Македонската поезија заслужува да се слушне не само затоа што е естетски вредна, туку затоа што ја носи душата на еден народ. Поезијата не е само за читање, туку и за да нè натера да размислуваме, да чувствуваме и да се разбереме подобро едни со други. Денес постојат нови можности за соработка и за претставување на македонската поезија во Грција, како и на грчката поезија на македонски јазик.

Ова се само дел од пораките што на „Деновите на поезијата“ ги упати најновиот афирматор на македонскиот јазик и книжевност во Грција, Сотирис Минас. На манифестацијата, тој гостуваше на покана на Фондацијата „Ацо Шопов Поезија“, којашто заедно со Скопје Сити Мол, во соработка со неколку институции го организираше и второто издание на „Денови на поезијата“. Во рамите на програмата на манифестацијата се одржа и настанот „Македонско-грчки поетски координати“ за којшто Минас специјално допатува од Атина. На настанот, разговорот со него го водеше книжевникот Иван Антоновски, асистент на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“.

Македонскиот јазик го учевте самоиницијативно. Вклучително и преку македонската поезија. Во секој Ваш настап се препознава љубов за македонскиот јазик, книжевност и култура. Од каде доаѓа таа љубов? Од каде толкава приврзаност за македонската реч?

Мојот однос кон македонскиот јазик и таканареченото македонско прашање не е случаен; тој е плод на подлабока потрага што произлегува од моите сопствени вредности. Од мали нозе чувствував потреба да оспорувам сè што се претставува како очигледно. Не ми беше доволна „официјалната вистина“ — сакав да допрам до коренот на работите и да формирам сопствен суд. Иако немам македонско потекло, таа внатрешна потреба ме доведе, околу мојата 25-та година, до подлабоко истражување на македонското прашање. Преку истражувањето почнав да разбирам колку е изопачена историјата и колку систематски е потиснато постоењето на еден цел народ. А кога, неколку години подоцна, лично ги запознав Егејските Македонци, сè што дотогаш го имав прочитано доби човечка форма. Нивните сведоштва за прогон, страв и репресија ме обележаа. Се чувствував како да слушам приказни за моето сопствено семејство, за моите предци. Таа идентификација беше клучна. Љубовта кон македонскиот јазик се роди од таа емоција. Тоа беше длабока потреба да се поврзам суштински со луѓе кои беа потиснувани само затоа што го зборуваа својот јазик. За мене тоа не беше само јазичен избор — тоа беше морална позиција. Помислив: ако кај Македонците е посеан страв да го зборуваат својот јазик, тогаш еден Грк ќе го научи и ќе го зборува тој ист јазик по сопствен избор — и со гордост. Како што го проучував јазикот, дојде и литературата — пред сè поезијата. Открив неверојатен литературен свет, исполнет со емоции, историска меморија и човечка достоинственост. Тоа е поезија што заслужува да се слушне — не само затоа што е естетски вредна, туку затоа што ја носи душата на еден народ. Мојата ангажираност со македонскиот јазик и литература, сега е дел од мојот идентитет. Тоа е чин на солидарност и отпор кон заборавот, неправдата и потиснувањето.

Годинава чествуваме и 100 години од Абецедарот и 80 години од кодификацијата на македонскиот јазик. Вие се интересирате и за историјата на македонскиот јазик, и за историјата на македонската книжевност. Што од сцената би испратиле како порака по овој повод, како човек што алтруистички гради мостови меѓу двете култури и двата народа? Како би ги синтетизирале Вашите досегашни сознанија, а од друга страна Вашите емоции за македонистиката?

 Издавањето на „Абецедарот“ пред 100 години претставува многу важен настан во историјата на македонскиот јазик. Иако ова признавање од страна на грчката држава беше ограничено и краткотрајно, сепак останува значаен доказ дека македонскиот јазик постоел и бил институционално признаен, макар и за краток период. Ова признавање, колку и да беше привремено, укажува на постоењето на македонскиот јазик и на идентитетот на Македонците во Грција, и претставува важна пресвртница во историјата на малцинствата во земјата. За жал, издавањето на „Абецедарот“ и ден-денес останува речиси непознато за пошироката јавност во Грција. Иако постоеше повторно издание од издавачката куќа „Батавија“ во 2006 година, малкумина знаат за неговото постоење. Голем дел од грчкиот народ и понатаму верува дека во Грција не се зборува некаков македонски јазик, а дури и луѓето кои го зборуваат, често го нарекуваат „допја“, односно „локален јазик“ — било од незнаење, било од страв, или пак од интернализирана стигматизација. Теориите кои тврдат дека овие „локални“ јазици се мешавина од повеќе јазици или дека содржат елементи од старогрчки дијалект, за жал, се распространети. А што е уште поиронично, тие теории се поддржани од познати историчари и лингвисти. Тоа го велам не за да го клеветам грчкиот народ — инаку и јас сум Грк, туку за да покажам колку влијание може да има државната пропаганда и перењето мозок на народите. Сепак, верувам дека оваа ситуација може постепено да се поправи. Веќе се направени некои чекори, особено со признавањето на македонскиот јазик во 2018 година од страна на грчката држава.

Што се однесува до кодификацијата на македонскиот јазик во 1945 година, ја сметам за пресвртница во историјата на македонската литература. Политичката ситуација во Југославија по Втората светска војна беше одлучувачка за признавањето на етничките и јазичните групи, создавајќи институционална рамка што овозможи кодификација на јазикот и, истовремено, развој на современата литература на македонски јазик. Така се роди цел свет на литература со огромна динамика, кој го истакна јазикот како носител на културата.

Како македонист и мост меѓу двете култури, сакам пораката која се испраќа по повод оваа двојна годишнина да биде дека културната разновидност не претставува закана, туку збогатување. Јазикот и идентитетот на Македонците не му нанесуваат штета на никого — напротив, тие се дел од светското културно наследство и заслужуваат почит и грижа.

Вие сте најновиот афирматор на македонската книжевна реч во денешна Грција. Но, ако се навратиме наназад, „допирот“ на македонската современа поетска реч со современата грчка култура и општество се случува уште во шеесеттите и седумдесеттите години на минатиот век. Во 1960 година, во Ташкент, „Бели мугри“ на Кочо Рацин е објавена во препев на грчки јазик на Васко Караџа. Впрочем, ова е и првиот превод на книга од македонски на грчки јазик. Потоа, во препев на Викторија Теодору, „Бели мугри“ е објавена и во Атина, во 1978 година. Од оваа временска дистанца денес, како го „читате“ препејувањето и објавувањето на Рацин на грчки јазик? Колку Рацин допре до грчкиот аудиториум? Колку може да биде актуелен и денес?

Поезијата на Кочо Рацин, со длабоката социјална димензија и хуманистички говор, е во сродство со други големи грчки поети од подоцнежниот период, како Јанис Рицос, Манолис Анагностакис, Тасос Ливадитис и други, кои исто така ги претвориле социјалните проблеми и класните нееднаквости во поетски дела исполнети со емоционална напнатост и хуманистичка чувствителност.

Рацин, со чистотата на неговиот израз, му даде глас на обичниот трудбеник, работникот, земјоделецот, и непокорниот дух на секојдневниот човек. Критиката на социјалните структури, осудата на потиснувањето и експлоатацијата, како и фокусот на колективноста и солидарноста, го поврзуваат делото на Рацин со грчката социјална поезија, во заедничка потрага по правда и човечност.

Поезијата на Рацин, иако се фокусира на социјални теми, не се ограничува само на нив. Таа има и интензивен еротизам, кој ги приближува човечките односи со истата автентичност и емоционална напнатост која ги карактеризира неговите политички теми. Овој комбиниран аспект на неговата поезија го прави неговото дело богато и многустрано. Иако изданијата на Рацин во 1960-те и 1970-те имале извонредна културна и историска значајност, не успеале да најдат поширока популарност која ја заслужуваат. Препевите на „Бели Мугри“ од Васко Караџа и Викторија Теодору беа направени во тежок период, кога големите издавачки куќи не беа подготвени да објават дела кои силно го истакнуваа националниот идентитет на Македонците, и пред сѐ, македонскиот јазик.

Денес, сепак, делото на Рацин изгледа како да може повторно да најде популарност меѓу грчката читателска публика. Современото грчко општество се соочува со слични социјални и политички проблеми, како што се сиромаштијата, нееднаквоста, несигурноста и социјалната изолација. Темите на потиснувањето, експлоатацијата и човечката достоинственост остануваат актуелни, и поезијата на Рацин продолжува да нуди силен глас за секојдневниот човек, кој може и денес да нè воодушеви и да нè научи.

Политичките и социјалните услови можеби се промениле, но потребата за социјална правда, отпорност против потиснувањето и заштита на човечката достоинственост остануваат актуелни прашања кои Рацин ги изразува и повеќе од доволно.

Но во временскиот меѓупростор, откако веќе е објавена антологија на грчката поезија на македонски јазик, набрзо, во сеумдесеттите години на минатиот век, со заложби на истакнатиот грчки поет, афирматор на македонската поетска реч, Костас Валетас, инаку добитник на Почесното Рациново ризнание во 2012 година, се случува и првата антологија на современата македонска поезија во препев на грчки јазик.

Паскал Гилевски се сеќава: „Валетас дојде во Скопје и мене ме побара на телефон, бидејќи видел издание на ’Антологија на грчката поезија’ преведена на македонски јазик и посакал и тој да издаде ’Антологија на македонската поезија’ на грчки јазик. Јас го однесов кај писателот Ацо Шопов, кој во седумдесеттите години беше претседател на културните врски со странство, и му ја предложивме идејата, а тој ја прифати“.

 Костас Валетас појаснува: „Веднаш кога се вратив во Грција се зафатив со мојата идеја и така јас како издавач наскоро ја отпечатив првата ’Антологија на македонската поезија’ на грчки, како и ’То мавро ајдони’, за која преводот на грчки го направи Паскал Гилевски, или во препев на македонски ’Црниот славеј‘. Во оваа прва ’Антологија на македонската поезија‘ на грчки е содржана поезијата на триесетина ваши познати поети, Блаже Конески, Славко Јаневски, Ацо Шопов, Гане Тодоровски, Матеја Матевски, Петре М. Андреевски, Раде Силјан, Радован Павловски и други. И оттогаш до сега имам издадено уште многу македонски автори кои преведени на грчки  можат да се најдат во продажба низ грчките книжарници“.

Од оваа временска дистанца, како го толкувате и вреднувате објавувањето на оваа антологија, ама и на антологијата на грчката поезија во препев на македонски што ѝ претходи?

 Иницијативата на Костас Валетас да ја објави првата антологија на македонска поезија на грчки јазик несомнено е изразито важен потег, не само од издавачка и културна перспектива, туку и од историско значење. Тој се обиде да ја доведе грчката јавност во контакт со македонската поезија и да им даде можност на грчките читатели да запознаат една јазична и културна традиција која, иако географски блиска на Грција, отсекогаш била лишена од истото признание што го уживаат другите литературни традиции. Особено кога зборуваме за тој период, кога политичките и социјалните услови го правеле прифаќањето на такви потези тешко. Оваа издавачка акција значајно придонела за отворање канал за комуникација меѓу двата народа, иако тогаш не можела да има ист ефект каков што би имала денес, кога современата публика е поотворена и запозната со различните културни влијанија.

Поезијата, освен што е уметност, претставува и силен начин на комуникација што ги надминува политичките или националните разлики и помага во меѓусебно разбирање и соработка. Во времето на издавањето на оваа антологија, работите биле многу потешки и политички напнати, што го отежнувало признавањето на вакви дела. Затоа, потегот на Костас Валетас да ја избере поетската издавачка акција бил исклучително храбар и прогресивен, бидејќи го надминува тесното политичко затворање и се фокусира на нешто универзално – човечко, како што е уметноста и поезијата. Неговото дело не се ограничува само на издавачката активност, туку комбинира размена на култури, идеи и чувства, потфат што треба да се цени особено за периодот во кој било реализирано.

Антологијата на Валетас и антологијата на грчка поезија што ја сработил Паскал Гилевски, најконкретно докажуваат дека уметноста, поезијата и литературата воопшто немаат граници. Костас Валетас и Паскал Гилевски биле вистински амбасадори на оваа филозофија. Издадените книги се вистински мостови на култура што ги поврзуваат двата народа и придонесуваат најмногу за пријателството и солидарноста помеѓу грчкиот и македонскиот народ.

Очигледно, станува збор за влог на поединци и генерации што граделе мостови… Такви има и денес. Дали барикадите на политиката влијаеа овие мостови да се невидливи или да се подзаборави на нив?

Знаете, сите овие години гледаме како имаше луѓе кои се обидувале да изградат мостови меѓу нашите народи, мостови кои понекогаш биле видливи или, можеби, биле заборавени некое време. Политичките контроверзии и национализмите често го попречуваа тоа поврзување, но на некој начин, овие мостови постоеја и продолжуваат да постојат. Во последните години, работите изгледаат како да се менуваат. Особено младите во Грција се сè повеќе отворени да научат за историјата на Македонија, за јазикот и културата. И тоа е нешто што навистина ми дава надеж. Полека, сè повеќе луѓе ја бараат вистината за таканареченото „македонско прашање“ и се подготвени да го научат и прифатат она за коешто никогаш не биле правилно научени и за што немале никакво знаење. Ова покажува дека општеството е повеќе подготвено да ги надмине бариерите што беа создадени од политиката и национализмот.

И покрај двоумението, гледаме вистинска волја за помирување и разбирање, особено во областа на културата и литературата. Сè повеќе издавачки куќи во Грција ја прифаќаат македонската литература и тоа е знак дека бариерите полека започнуваат да паѓаат.

Тоа е лично мое искуство што навистина гледам поголем интерес и заинтересирани очи кои ја бараат, трагаат по вистината. Нашето општество сè повеќе е подготвено да ја прифати македонската литература. Верувам дека поетската размена може да стане едно од средствата кои ќе ги надминат бариерите од минатото и ќе изградат мостови за иднината.

По Рацин, една година потоа, во Грција, повторно во Атина е објавен и избор од поезијата на Блаже Конески, со предговор на поетот Костас Валетас, којшто за Конески вели дека е „патријарх на македонското слово“. Кои други автори од препевите и заложбите што и самиот Валетас ги споменува, објавени во препев на грчки, според вас го задржуваале/ат вниманието на грчката книжевна јавност? Всушност, и за колку и какви изданија станува збор?

Грчката јавност, освен Рацин и Конески, имаше контакт и може да има уште поголем со поезијата на други историски големи македонски поети. Може да се возбуди од романтизмот на Мајтеја Матевски, религиозните влијанија и меланхолијата што ги носи Гане Тодоровски, силните симболизми на Славко Јаневски, интензивниот еротизам на Петре М. Андреевски и многу други големи македонски поети.

Што се однесува до вториот дел од прашањето, не е лесно точно да се определи колку и кои дела на македонската поезија се преведени на грчки во минатите децении, бидејќи, како што спомнав порано, станува збор за изданија од мали издавачки куќи со ограничени тиражи, како и различни објави во списанија и весници од понапредниот период по Граѓанската војна, кои ги читаа мали кругови луѓе. Сепак, ова не го намалува воопшто значењето и вредноста на сите овие напори.

По трите изданија на „Бели Мугри“ – и кажувам три, бидејќи по изданието од 1960 година од Васко Караџа, беше направено првото издание на преводот од Викторија Теодору во 1976 година, а две години подоцна, во 1978 година, имаме второ и ревидирано издание на истата збирка, овојпат во соработка и уредување од страна на Димитар Башевски. Исто така, како што беше споменато порано, имаме антологијата на македонската поезија од Костас Валетас и на збирката на Блаже Конески „Везилка“ во 1979 година, со предговор од Костас Валетас и Матеја Матевски. Во 1998 година, Васко Караџа ја препејува поетската збирка на Димитар Башевски „Привремен престој“ и во 1999 година се издава антологијата „Југословенски поети пред византиски фрески“, која има ексклузивно македонска поезија, иако е така насловена, уредена од Ефтим Клетников и со предговор од Тасос Тилјос, во препев на Ирини Спанудаки.

Во првата деценија на 21-от век, имаме уште две исклучително важни изданија. Во 2004 година беше објавена антологијата со насловот „Химни за Свети Кирил“, која вклучува избрана македонска поезија во препев на Викторија Теодору и Марија Граматику. Во 2007 следеше антологијата „Хемус – Антологија на Балканска Поезија“, уредена од Пантелис Букалас каде што последниот дел содржи неколку песни од македонски поети.

Сепак, меѓу авторите што ги посочува Валетас, Шопов нема одделна книга во препев на грчки. А Вие, првите позначајни објави на препеви ги остваривте токму со негова поезија и самоиницијативно избравте песни од книгата „На Грамос“. Зошто? Што препознавате Вие во овие стихови што толку Ве поттикна да се приврзете за нив? Дали и колку денес „На Грамос“ може да се чита и објави во Грција?

 Збирката „На Грамос“ на Шопов остави длабок впечаток врз мене, бидејќи говори за една од најголемите трагедии на македонскиот народ, она што го преживеале Егејските Македонци. Долго време се занимавам со грчката Граѓанска војна и учеството на Македонците во Демократската армија на Грција и верувам дека ова дело ја опишува трагедијата на преселувањето на начин што не може да те остави рамнодушен.

Македонците кои учествуваа во Демократската армија на Грција се бореле за еднаквост и признавање, но поразот и неуспехот на овие визии довел до една од најболните истории на македонскиот народ. Не зборуваме само за борците кои избегале, туку и за цивилното население, вклучувајќи ги и илјадите деца, кое било принудено да се исели и да побара засолниште во земјите на Источниот блок.

Трагедијата на преселувањето е неизразлива, бидејќи луѓето биле принудени да ги остават своите татковини, очекувајќи залудно да се вратат во нив. И тоа продолжува и денес, со потомците на бунтовниците кои не можат да се вратат во своите родни места. Ова е нешто што ме боли, бидејќи тие луѓе, кои ги преживеале овие страдања, остануваа исклучени од нивните татковини.

Стиховите на Шопов се исполнети со емоционална сила и опишувачка моќ, со силна трагика што се провлекува низ целото дело. Оваа сила на стиховите ме натера да одлучам да преведам две од неговите песни, од петте што ги преведов за изданието од Третата зимска школа на Меѓународниот семинар за македонски јазик, литература и култура при УКИМ „Шопов на 11 јазици“, објавено во 2023 година.

Што се однесува до преводот и објавувањето на целата збирка во Грција, верувам дека денес таа би можела да има големо влијание. Во последните години има сè поголем интерес за изучување на Грчката граѓанска војна и нејзините последици, особено за присуството на Македонците во тој историски период. Затоа, препејувањето на оваа поетска збирка на грчки би била голема можност за грчката публика да се запознае со една страна на историјата што често останува во сенка, бидејќи речиси сите кажувања и истражувања за Граѓанската војна се занемаруваат или луѓето го потценуваат присуството на Македонците во оваа голема трагедија што се случила во рамките на грчките граници.

Ако ја следиме хронологијата, мора да истакнеме дека годинава се навршуваат 40 години откако Јанис Рицос го доби Златниот венец на Струшките вечери на поезијата... Рицос и денес, за голем дел од упатените во Македонија е синоним на вертикалата на современата грчка поезија. Иако, морам да напоменам, македонската јавност, непрестано се запознава со остварувањата на современите грчки поети – на Струшите вечери на поезијата, речиси секоја година учествува поет од Грција… Во реномираната едиција „Плејади“, во 2003 година, беше објавен и одделен, авторски избор „Внатрешен прогон“ од Анастасис Вистонитис.

 Претходно одделна поетска книга е објавена и од Георгиос Сеферис, последниве децении од Костис Паламас, Михалис Хаџипрокопиу, нобеловците Одисеас Елитис и Јоргос Сеферис, Александрос Панагулис, Константин Кавафис, Никифорис Вретакос, Јанис Ифандис, Константинос Кавафис, и други… И тоа сите книги се објавени од реномирани издавачки куќи. Минатата година, на македонски беше објавена и поемата „Глазгов“ на Танос Гогос, којшто и учествуваше на Скопскиот поетски фестивал… Да не заборавиме дека во 1980 година е објавен и избор од поезијата на поетесата и преведувачка што го препеа Рацин, Викторија Теодору. А по антологијата на грчките поети што во 1981 година ја објавиле Стршите вечери на поезијата, има антологии и избори и од нашево време, како што е оној од 2020 година, во препев на Томислав Османли, ама и изданието од 30 грчки поети што излезе пред нецел месец, во препев на Петар Андоновски.

 Сепак, чинам, како дел од колективната меморија, барем на книжевната јавност кај нас, најприсутен е Рицос. Како ја читате поезијата на Рицос Вие, и како роден говорител на неговиот, грчки јазик и посветеник на книжевноста?

Поезијата на Јанис Рицос е многу човечна и длабоко трогателна. Има лиричност, чувствителност и на еден посебен начин го допира читателот. Со храброст зборува за револуцијата, за тешкотиите, за општествените промени, но истовремено никогаш не ја губи нежноста и љубовта кон животот, кон човекот и кон убавината што се крие во обичните нешта. Го спојува личното со колективното, секојдневното со визионерското. Низ неговите стихови поминуваат длабоки вредности како оние за слободата, правдата и мирот. Секогаш постои една надеж што ги проникнува неговите песни — една вера во човечката сила и во потребата за подобар свет. Затоа Рицос останува толку современ — затоа што не пишувал само за своето време, туку за сѐ што ја засега човечката достоинственост во секое време.

Што се случи со македонската поезија во Грција во овој период, особено откако нашата држава е самостојна? Оти имам впечаток дека македонската поезија ја имаше, но политичкиот превез не ни дозволуваше ни на едните, ни на другите да го видиме тоа…

 ‒ Кога Република Македонија стана независна во 1991 година, во Грција се создаде силна националистичка атмосфера. Повеќето Грци, под влијание на политичката пропаганда, изненадно го „открија“ постоењето на оваа „нова нација“, која ја сметаа дека им го „краде“ името Македонија. Така, сè што потекнуваше од таму – а секако и литературата – се сметаше за опасно поради името. Името „Македонија“ требаше да биде исклучиво поврзано со Грција, и секое негово спомнување предизвикуваше силни реакции. Сепак, литературната размена никогаш не запре. Имаше луѓе кои, и покрај тешкотиите, продолжија да ја промовираат македонската литература. Карактеристични примери се двата изданија кои спомнав претходно, едно во 1998 и едно во 1999 година. Првото беше поетската збирка на Димитар Башевски „Привремен престој“ и антологијата „Јужнословенски поети пред византиски фрески“. Интересно е што, иако антологијата содржеше исклучиво македонски поети, беше употребен во насловот терминот „Јужнословенси поети“ за да се избегне политичка контроверзија што ќе се предизвикала со наслов како „Македонски поети”. Во тоа време беше многу тешко да се објави нешто со таков наслов во Грција, и сигурно ќе беше прогласено за пропаганда на националнот „непријател“.

Така, гледаме дека литературната размена продолжи, дури и во оваа тешка деценија на деведесеттите. Овие две изданија се доказ за постојаните напори, иако не беше лесно да се најде простор меѓу луѓе кои во голема мера беа непријателски или барем резервирано настроени кон сè што имаше врска со соседната земја.

Мислам дека особено е значајно што во Грција се појавија и две антологии последниве години. Како ја читате оваа поезија – поезијата на новото време? И колку овие објави се значајни, според Вас?

 Верувам дека веќе полека излегуваме од тие темни години. Навистина, хоризонтите се отвораат, работите започнаа значително да се менуваат, и тоа е навистина охрабрувачки. Особено македонската литература сега е многу поприфатена од грчката публика, која порано не можеше ни да ја замисли како нешто што би го прифатила. И не само публиката, туку и издавачките куќи – дури и големите – покажуваат интерес и подготвеност да им дадат простор и видливост на македонските поети без предрасуди.

Политичкиот товар од минатото, кој го спречуваше ова, значително се намали, и тоа отвора пат за слободна и отворена литературна размена.

Ако ги погледнеме издадените збирки и антологии во последните години, можеме да видиме дека се направени навистина важни чекори. На пример, „Македонска приказна“ од 2018 година во избор, приговор и превод на Јоргос Мосхос, и „Антологија на млади поети од Северна Македонија“ од 2022 година во избор и приговор на Ѓоко Здравески и превод на Елени Качиоли, покажуваат интерес за новите автори. Во 2024 година имавме многу значаен превод на збирката „Остатоци од некое друго време“ од Никола Маџиров, во превод на Елефтерија Џиџа и уредување на Ваја Калфа. А најново, во март 2025 година, на грчки јазик беше објавена последната поетска збирка „Филмски песни“ од Дејан Трајкоски, во превод на Василис Пандис и уредување на Вики Порфириду. Во тек е и преводот на стихозбирката „Рајсфершлус“ од Јулијана Величковска што од англиски на грчки ја препејува Николсд ѐкодтофонти, а книгата во издание на „Трака“ од Лариса ќе биде промовирана во август 2025 г., во рамки на Тесалискиот поетски фестивал.

Што се однесува до објавите во списанијата, се истакнува прекрасната антологија од 2022 година во грчкото списание „Тефлон“, со современа македонска поезија, во избор и вовед на Лидија Димковска и превод на Викторас Илиопулос. Во последните години имаме сè почести објави на македонска поезија во грчки списанија (особено електронски), а особено значајна ја сметам објавата на 12 песни од Никола Маџиров во електронското списание „Фреар“ во 2021 година, во препев на Елефтерија Џиџа. Маџиров беше објавен и во списанието „Фармакон“ во 2000 година. Исто така, списанијата „Паремваси“ и „Фтера Хинас“ често имаат објавувано песни во препев на извонредната Мари  Думба. Литературното списание „Хартис“ објави во 2022 година шест песни од Блаже Конески во препев на Јоргос Палавос, а списанието „Дендро“ има објавено песни од Влада Урошевиќ. Македонска поезија е објавена и во весникот „Лоза“, списанието „Енекен“, а секако и весникот „Црвената“, кој често објавува македонска поезија преведена на грчки – каде што и јас имам чест да придонесам со моите препеви.

Што се однесува до младите македонски поети, мислам дека тие имаат многу личен и автентичен начин на пишување. Тие не користат сложени зборови, но токму тоа им овозможува да ги изразат своите чувства и мисли на многу јасен начин. Нивната поезија комбинира лични и социјални теми и се занимава со прашања што ја засегаат нивната секојдневна реалност, социјалните контрадикции и предизвиците на денешното време. Очигледно е дека тие не ги заборавиле своите корени, но истовремено ги препознаваат промените што ги носи современоста.

А кои се грчките поети, тројца-четворица, покрај Рицос и Валетас, коишто сметате дека го заслужуваат нашето читателско внимание?

Има многу грчки поети кои заслужуваат да ги знае македонската публика. Како што македонската поезија има големо богатство, така има и грчката поезија. Ако треба да спомнам неколку, ќе го спомнам Тасос Ливадитис, кој ги комбинира силните емоции со социјалните теми, Толис Никифору, чија поезија е полна со интензитет и антиконвенционалност, Катерина Гогу, која со своите стихови го изразува разочарувањето и болката за општеството, и Марија Полидури, чии стихови се полни со љубов и страст.

Овде, меѓу нас се не малку поети… Кои македонски поети за Вас се предизвик денес?

Постојат многу современи поети од Македонија кои за мене би претставувале предизвик и чест да ги преведам. Ако треба да издвојам неколкумина, сигурно ќе ја споменам Лидија Димковска, која со непосредноста и интензитетот на својата поезија го тера читателот да се соочи со најтемните аспекти на човечката душа. Нејзината поезија зборува за самотијата, затворањето и слободата, и токму оваа рудиментарност и искреност ја прават толку посебна и динамична. Пренесувањето на овој глас на грчки јазик би значело да се изнесе на светло еден длабоко човечки аспект на постоењето.

Никола Маџиров, пак, е поет кој ме потресува со интензитетот и длабочината на своето пишување. Теми како губењето, времето и меморијата ги обработува на начин што предизвикува силни емоционални одѕиви. Неговото дело ја има таа универзална моќ да допре и да ги пренесе до читателот најискрените, најтешките вистини на нашето постоење. Би сакал многу да ја преведам неговата поезија и да ја споделам со поширока публика.

Јосип Коцев внесува поезија исполнета со силни слики што ја поврзуваат природата со човекот. Секоја негова поема е свет од емоции и контрадикции, а токму таа интензивност што ја носи во својот израз е она што ја прави моќна и значајна. Неговата поезија предизвикува, потресува и вреди да ѝ се даде поголема видливост преку превод.

Виолета Танчевa-Златева, со својата поезија, допира до длабоко човечки состојби, откривајќи амбивалентности и внатрешни противречности што сите ние ги доживуваме. Секој нејзин стих е продорен поглед во несигурноста, во меморијата и во постојаното барање на идентитетот. Верувам дека оваа поезија вреди да се преведе, бидејќи му нуди на читателот можност за лично преиспитување – за својот живот, за своето место во светот.

Влада Урошевиќ пишува со силни симболи и со уникатна поетска динамика. Природата, постоењето, љубовта и времето се преплетени на начин што неговата поезија поттикнува и емоционално и интелектуално размислување. Несомнено, неговата поезија заслужува да биде преведена, бидејќи зборува за животот и за човекот со искреност која е и нерафинирана и суштинска.

Последно, препејувавте песни на Славе Ѓорѓо Димоски…

Да! Поезијата на Славе Ѓорѓо Димоски е полна со силни слики од природата, времето и отпорноста. Во неговите песни ја изразува непрекинатата борба на човекот против распаѓањето на времето и смртта. Природата, со сите свои контрадикции, станува сојузник на човекот во процесот на обновување и трансформација. Поетот зборува за издржливоста на човекот и неговата потреба да продолжи да постои, без оглед на тешкотиите и неизвесностите на животот.

Поезијата на Славе Ѓорѓо Димоски го изразува отпорот против распаѓањето, потрагата по продолжување на постоењето и надежта за обнова преку вечната врска меѓу животот и смртта.

Но, како да се продолжи по мостовите што ги градеа и нашите претходници?

 Продолжувањето на работата што ја вршеле претходните генерации е повеќе од неопходна — тоа е наша должност. Постарите, во многу потешки времиња, се обидувале да изградат мостови на пријателство помеѓу нашите народи, а сега ние треба да го продолжиме тој напор. Условите денес се сигурно подобри од оние во минатото, иако и понатаму постојат тешкотии.

Мораме да продолжиме со литературната размена — да се препејуваат уште повеќе поетски дела од македонски на грчки, што досега останале непознати за пошироката грчка јавност. И обратно, грчката поезија треба да стане уште попозната и во Македонија, преку препеви на македонски јазик. Литературата треба да ги надминува границите и да ги спојува луѓето, без разлика на нивната националност или јазик.

Дополнително, мостови на пријателство можат да се градат и преку настани и средби — како овој на кој сега се наоѓаме — преку контакти и соработка. Треба да дадеме пример дека литературата спојува и нема граници. Во наши раце е да ги надминеме поделбите, национализмите и конфликтите околу историската „вистина“, и да коегзистираме како луѓе, горди за она што го создаваме.

Преку ваквите соработки можеме да учиме едни од други и да создадеме нешто подобро за иднината. Гордоста не доаѓа од тоа каде сме родени, туку од тоа што постигнуваме и создаваме. Да бидеме горди на силата што ја имаме — да ги срушиме поделбите и да изградиме мостови на пријателство, солидарност и единство.

Се чини доаѓаме кон крајот на оваа наша средба… Иако многу прашања ќе останат неодговори, барем засега… Дали имате нкоја порака што сакате да ја споделите?

Поезијата и литературите секогаш имаат моќ и свој начин да ги обединат луѓето, дури и кога зборовите поминуваат од еден јазик на друг. Имало времиња кога работите биле потешки, со политички напнатости кои влијаеле врз литературите. Но денес гледам дека имаме шанса. Постојат нови можности за соработка и за претставување на македонската поезија во Грција, како и на грчката поезија на македонски јазик. На крајот, поезијата не е само за читање, туку и за да нè натера да размислуваме, да чувствуваме и да се разбереме подобро едни со други. И тоа е нешто што вреди да го градиме, чекор по чекор.