На крајот на 1990-тите, Исланд се соочи со некои многу загрижувачки трендови кај младите. Во тоа време, исландските тинејџери, и покрај релативното богатство, безбедност и образование на општеството, беа водечки во Европа во потрошувачката на алкохол, цигари и канабис.
Во 1998 година, речиси половина од 15-годишниците изјавиле дека биле пијани барем еднаш во претходниот месец. Секој четврти тинејџер пушел секојдневно, а 17 отсто веќе пробале канабис. Овие бројки го ставија Исланд на самиот врв на Европа според штетните навики кај младите.
Но, денеска Исланд е на другиот крај на скалата. Истите показатели кои некогаш беа загрижувачки сега се примери за успех: помалку од пет проценти од младите пијат алкохол, пушењето речиси исчезна, а експериментирањето со дрога значително се намали.
Трансформацијата што се случи не беше резултат на една кампања, туку на систематски, долгорочен пристап кој сега е познат како „Исландски превентивен модел“, а се повеќе се спроведува низ светот под името Planet Youth.
Темелите на промената беа едноставни, напретходно невообичаена идеја – решението не треба да се бара во казнување и морализирање, туку во создавање средина што им нуди на младите подобар избор.
Моделот беше пионер на научникот и психолог Харви Милкман, кој веќе работеше на истражување на психолошките основи на зависничкото однесување во 1980-тите.
Неговата теза беше дека зависностите често се развиваат не поради хемиската природа на супстанциите, туку поради желбата да се промени нивната внатрешна состојба – стрес, досада, анксиозност. Ова значеше дека ако можеме да им понудиме на младите поздрави начини да ги постигнат истите промени во расположението, би можеле да ги спречиме зависностите.
Исланд ја спроведе оваа теорија во пракса со низа конкретни мерки. Првиот клуч беше собирањето податоци. Од 1997 година па наваму, властите почнаа да спроведуваат годишни анонимни анкети меѓу ученици на возраст од 10 до 20 години. Тие анкетираа десетици илјади млади луѓе за тоа како го поминуваат слободното време, колку се поврзани со родителите, дали учествуваат во спорт, колку им е здодевно, каде се дружат итн.
После тоа, Владата – во соработка со локалните заедници – воведе низа мерки. Се намали времето кое им беше дозволено на младите да поминуваат на отворено, особено во вечерните часови.
Најважниот чекор, сепак, беше изградбата на сеопфатна мрежа на младински активности.
Исландските научници, во соработка со Милкман, ги примениле неговите идеи дека на младите им требаат конструктивни извори на возбуда, припадност и значење, наместо да ги бараат преку алкохол, дрога и ризично однесување“.
Затоа, државата и општините инвестираа во спортски сали, музички училишта, уметнички центри и разни клубови, со идеја секое дете да може да учествува во барем една организирана воннаставна активност. На родителите им беше обезбедена финансиска поддршка за плаќање на членарината.
Така, наместо да ги поминуваат ноќите на улица, тинејџерите се повеќе почнале да го користат слободното време за спорт, музика, театар и други креативни активности.
Клучот овде беше што ништо не беше наметнато одозгора без разбирање на локалниот контекст. Секоја општина можеше да одлучи кои активности да ги поддржи, а родителите и наставниците редовно беа вклучени во толкувањето на податоците и донесувањето одлуки. Ова создаде чувство на заедничка одговорност и доверба, што беше клучно за долгорочен успех.
Резултатите беа извонредни. До 2003 година, само пет години по започнувањето на програмата, процентот на млади луѓе кои пиеле опадна за една третина. До 2016 година, бројката падна од 42% на 5%. Пушењето е намалено од 23% на 3%, а употребата на канабис од 17% на 7%. Сето тоа се случи без казнени мерки, без жигосување на младите и без воведување драстични забрани.
Експертите кои го анализирале исландскиот модел посочуваат неколку клучни причини за неговиот успех.
Сè е засновано на наука – од психолошка теорија до конкретни статистички податоци за успешноста на интервенцијата.
Моделот е чувствителен на социјалниот контекст: не се обидува да ги „поправа“ младите, туку им дава алатки да изберат поздрави начини на однесување, ја вклучува целата заедница – училишта, родители, локални власти, медиуми итн., нуди замена – младите не остануваат без содржина, туку добиваат подобра алтернатива.
И конечно, станува збор за долгорочен пристап – промените не беа брзи, но беа одржливи.
Денес, исландскиот модел се прошири во повеќе од 30 земји, од Норвешка до Чиле, Ирска и САД. Програмата Planet Youth делува како советодавна платформа за локалните власти кои сакаат да спроведат сличен пристап. Иако контекстите се различни, основната порака останува иста: превенцијата не функционира преку страв и забрана, туку преку разбирање и поддршка.
