Тогаш…
Утро 5,17 минути, 26 јули 1963 година. Катастрофален земјотрес во Скопје. Во тоа време, Југословенската Федерација еуфорично градеше декретен социјализам, а дедо Боже беше во длабока илегала. Суеверните и религиозно посветените луѓе го поврзаа злото на силата со непочитувањето на Творецот и неговите претставништва долу на Земјата.
Се стресе стравотно и кај нас, во Гостивар. Во бркотницата, најпрвин ќе ви откаже разумот. Потоа и рефлексите иако опстанокот ве тера да правите и невозможни работи. Со моето помало братче, татко ми не беше во можност дури ни да ја отвори надворешната врата за да го изведе на сигурно. Мајка ми и баба ми го следеа во чекор со лажна присебност. Јас, пак, имав навика, заедно со моите другари, да скокам од првиот кат од нашиот дом. Облечен во исушените кожинки од јариња распослани по подовите небаре сум викинг или Татарин, веднаш ја следев наредбата од татко ми, кој побара да скокнам низ прозорецот за да спасам глава. Не беше високо и јас имав сигурен доскок. Моите сè уште се мачеа за да ја отворат заглавената врата.
За среќа, немаше жртви. Долго време по земјотресот, само малите пукнатини на ѕидовите сведочеа за природната катастрофа, која одзеде бројни животи во Скопје. Среќа во несреќа, летниот период извлече голем дел жителите на главниот град бидејќи беше сезона на годишни одмори. Јадран беше полн со домашни туристи, а и нашите езера.
Како дете, не можев да ги разберам природата и нејзината катаклизмична сила. Бидејќи нашите родители веќе се организираа заедно со градежните фирми и локалниот армиски гарнизон за помош на несреќните жители на разурнатиот главен град, во себе чувствував дека ѓаволот веќе ја оставил шегата настрана и дека станува збор за нешто многу сериозно. За да бидеме надвор од можни нови удари, нас, децата, нè оставија да го поминеме денот на импровизираните плажи на Вардар. Дома се прибиравме само за да земеме кришки леб поросени со шеќер натопен со вода или премачкани со свинска маст и алова пиперка. Маалски живот.
Во вечерните часови, радиоприемниците трештеа пуштени до крај. Апокалипсата дојде по своето. Над илјада загинати, меѓу кои и цели семејства, настрана повредените и психички оптоварените луѓе. Цела држава стана на нозе за да помогне, а заедно со неа и сите пријателски земји од целиот свет. Скопје беше посетено и од тогашниот претседател на Југославија, Јосип Броз Тито, со ветување дека ќе се изгради нов, прекрасен град врз урнатините на стариот.
Се случи нашите домови да им понудат „добредојде“ на настраданите. „Добредојде“ понудија и домовите ширум Југославија. Кај нас, во секоја куќа која имаше блиски што живееја во Скопје. Тоа беа претежно деца, бидејќи возрасните останаа во Скопје за да расчистуваат урнатини. Нашите класови се зголемија за по најмалку десетина ученици, а маалото за над стотина деца. Вревата и игрите, всушност, беа вистинскиот лек за траорната атмосфера што владееше. Кога се вели дека во злото има и светлина, тоа се случи кај нас и со нас. Солидарноста се покажа во сите свои сегменти. Мислам дека таа година беше незаборавна по две работи. Првата беше катастрофата, втората солидарноста. Имаше блискост, имаше маалски живот, пријателство и подадена рака.
… и сега
Трговски центри, широки булевари со џиновски билборди, кои рекламираат сè и сешто со наместени насмевки на манекенските тимови што треба да ве направат задоволни и среќни, џиновски градби за екстремно мала популација, неприродно изникнат барок, автомобил до автомобил, автомобил над автомобил, автомобили на тротоарите, по еден патник во нив, градски сообраќај да те заболи глава, метеж, безнадежност и перспективи ветени, но не и остварени, загаденост која гуши и ги убива и здравјето и духот. Зарем нема никој на овој народ да му каже за минатото во кое по здравата калдрма, која сега е гордост на сите европски метрополи, имаше по некој црн „опел“, некоја руска „волга“, мали автобуси што чадеа како локомотиви и по некој крилест „шевролет“? Имавме полни села, прасиња, кокошки, патки и мисирки, имавме жилави, ама слатки буши, имавме свинска маст или лој, кисело млеко потквасено дома, пресно сирење без бруцелоза (за неа и за екологијата како изрази и содржини слушнавме доцна). Имаме демократија со свест потоната и заробена од материјалното, профит место чувства.
Се чудев кога на времето во „Политикин забавник“ во некогашната заедничка држава, Пајо Паторот залудено и на секој можен начин се бранеше од агентите (трговски патници) кои нудеа сè и сешто само за да продадат од стоката за која беа задолжени. За жал, сега трговските агенти и нивните рекламни спотови се внатре, во нашите домови и од тоа нема спас. Што е жалосно, најзастапени се рекламите за лекови, односно паралелната фармација. Сето ова е дел од пазарната економија, која е преполна со адреналински набој, кој тивко, но сосема сигурно го нарушува нашето здравје, односно тивко инсталира болести што ве претвораат во муштерии, а не во пациенти.
Стенкаше Скопје притиснато од неконтролираниот прилив на луѓе од внатрешноста, кои настојуваа да ги решат своите егзистенцијални проблеми во метрополата (фабрики, факултети, медицински и други установи). А таа, пак, си зеде преголем залак да нè апсорбира сите во својата неподготвеност за голема селидба. Оставината вредна злато од прославениот Кензо Танге се претвори во прашина. Градежната оператива го претвори градот насилно во метропола без белези и притоа тој стана бетонска џунгла без чист воздух и побркани инфраструктурни решенија. А, внатрешноста? Таа го навлече рувото на фавела од која младоста побегна без да сврти глава назад. Зарем држава како Македонија со едвај милион и кусур луѓе имаше потреба од престолнина во која живее повеќе од половина народ? Каде е тука убавината, каде е естетиката, каде е функционалноста? Скопје се здоби со надградба од навики донесени во багажот од внатрешноста. Ама да не бараме вина кај сите оние што побараа спас во престолнината. Секој си е со своите планови и амбиции. Но, ако веќе се селиме еднаш, тоа да не биде „два пати“. Зошто така? Од искуство, предзнак за повторна селидба оти повторната миграција, но сега надвор од територијата на државата, го загрозува нејзиното елементарно функционирање.
Скопје е загаден мравјалник. Скопје нема свој идентитет, и тоа е најстрашно. Скопје ги загуби своите препознатливи белези. Внатрешноста, исто така. Можеби е потребен реверзибилен процес. Но, за да се оствари тоа, најпрвин треба да се втемели основа што нуди просперитет, емотивна и материјална безбедност. За сево ова криви се нашите политички проекции и промашувањата. Зарем Тајмиште не беше подобра локација за железара од Скопје? Зарем за потребите на само десетици привилегирани инженери кои не сакаа да се оддалечат од престолнината, темелите се удрија на погрешно место? Зарем Шумарски, Рударски, Ветерина или многу други факултети не требаше да бидат лоцирани во Маврово, Пелистер или во струмичкиот регион? Ама назад во родното место нè враќаат за да почиваме во мир, бидејќи барем не се плаќа за гробни места…
Притоа, барам прошка за мојата морбидност, но вистината е таа. Сакам детски џагор на улиците во Скопје и негов просперитет, но исто така и во внатрешноста. Сакам седенки под столб и по зелени паркови, на улично осветлување со гитари и песни, сакам дружење, а не отуѓеност. Во секој случај, трагедијата од земјотресот во 1963 година, која полека, но сигурно избледува, како да не остави траги во свеста на постарите, кои требаше да им пренесат на младите генерации за солидарноста, пријателствата, пожртвуваноста, за стариот добар маалски живот. Кој го уби, кој беше толку саможивен и алчен?
