Во најдалечното човеково минато, додека човекот бил сè уште на многу ниско, примитивно ниво, сето она што го опкружувало, а што не можел да го разбере, ѝ го припишувал на некоја виша натприродна сила. Така се создадени божествата и верата во неограничената и чудотворна моќ, бидејќи, кога ќе му се случела некоја беда, несреќа, зло, човекот своите молби и мисли ги упатувал на тие натприродни сили, очекувајќи спас од нив. Затоа од прастари времиња луѓето се служеле со јазикот на митот, ја предавале усно својата лична и колективна историја, од поколение на поколение, на тој начин проверената реалност да не исчезне, туку одново и одново да се преживува и обновува преку чинот на раскажување.
Митовите за судбината често се опфатени со потребата за сознанија, преку претскажувања на редот на настаните за поединецот, за заедницата и за конкретните случки (војна, лов, жетва), и со помош на пророштва (хеленски = мантеја, латински = ауспициум), како и со разни гатања, што биле распространети кај народите, на човекот да му се помогне да најде решенија за своите проблеми.
Мистиката го поттикнала ширењето на разни видови суеверни верувања и обичаи. Колку што луѓето станувале понезадоволни со својата земска судбина и понесигурни во сопствените сили, толку повеќе нерационалите објаснувања напредувале. Затоа најпрво во културата се појавил говорот на митот, со кој се барале одговори што би можеле да ја задоволат мисловната љубопитност на човекот, но така што сето се претставувало сликовито. Митот имал свој ред и структура; ако боговите се грижат сè да оди по својот тек, тогаш и тие мораат да знаат каде им е местото. Во античката митологија имало верувања во одредени судбински влијанија, кои не смееле да се пречекорат, а тоа, според старогрчкото сфаќање, им било јасно и на боговите на Олимп, кои на тоа исто како и луѓето морале да се покоруваат. Се осознало дека Зевс не е причинител на светот, зашто природноста и космичкиот ред се поставени како објективна нужност и се појавуваат како моќна судбина, која стои и над боговите, а нејзините решенија никој не може да ги промени. Стравот божји од судбината го релативизирал човечкиот страв од боговите, бидејќи со тоа тежината на човечката покорност на судбината е растоварена од покорноста на боговите на судбината.
„Судбината, како неизбежен ред на нештата, добива значење на нешто надмоќно и во однос на боговите, кои влијаат на текот на настаните, но не сосема произволно”. Посејдон знаел дека судбината на Одисеј е да биде спасен и дека тоа не можел да го промени, освен што ја имал способноста само да го попречува суденото. Дури ни Зевс не можел ништо против судбината, бидејќи нејзината моќ не го поштедела ниту неговиот син Сарпедон, кој морал да загине. Атена му велела на Телемах дека боговите можат да го спасат човекот кој и да е, но од смртта и мрачната судба тие не можат никого да спасат, дури ни тогаш кога го љубат. Сепак, фаталистичкиот принцип не бил постојано присутен; можноста со својата слободна волја да се избере патот на судбината го ставила пред дилема Ахил, кој требало да се одлучи дали да има кус и славен живот или долг живот без слава. Хомер преку епот „Илијада” покажал дека не е сè предодредено до крај и во подробности, туку дека има простор за избор. Но, кога ќе се утврди патеката по која човекот ќе се движи во животот, настаните понатаму течат неизбежно по својот тек. На овој начин на воспоставување на судбината се укажува и со нејзината врска со одговорите на пророчиштата: ако правиш така и така, ќе ти се случи ова или она. Оваа наметнатост води кон одредена предопределеност, зашто можноста за анулирање на еднаш донесената одлука не постои, бидејќи потоа ќе мора сè да се случува според логиката или законитоста на причинско-последичната врска, каде случајностите се исклучени. Тоа можеме да го согледаме и преку судбината на Сизиф, кој бил осуден од боговите постојано да го тркала каменот до врвот на планината, што претставува пример за апсурдна живеачка, која не можела никако да се промени во техничка смисла – но, според Албер Ками, тоа може да се надмине преку свеста за бесмисленоста и мачнината на животот, која духовно ќе го ослободи човекот и од најголемото страдање.
Најпознатите божици на судбината во античката митологија биле трите сестри Судбенички, ќерки на Ереб и Никта, кои се нарекувале Клотхо, Лахеза и Атропа. Првата го предела, т.е. го определувала раѓањето, а втората го определувала и чувала животот. Последната од сестрите била најниска, но и најстрашна; ја пресекувала нишката на животот и ја определувала смртта. Нејзин пандан во римската митологија е божицата Морта. Најчесто биле опишувани како студени, бесчувствителни, бездушни и немилосрдни стари и опаднати жени, кои уживале да им напакостат на луѓето. Без оглед што биле на лош глас, почитувани се како божици. Од нив и самите богови стравувале, а делфиската претскажувачка Питија кажала дека и Зевс е под нивна власт. Судбеничките се појавувале првите три ноќи од животот на детето, со цел преку својата предвидувачка моќ да му го одредат судбинскиот пат по кој ќе се движи низ текот на животот. Нив ги споменува и Хомер во двата епа „Илијада” и „Одисеја”. И во Македонија е познат поетскиот израз за судбеничките, како три жени кои предат на фурка или одмотуваат клопче преѓа. Највозрасната од нив е сметана за најлоша и најдоминантна, ја сече со ножици испредената нишка и на тој начин определува каков ќе биде квалитетот и животниот век на човекот.
Во бугарската митологија, „судбеничките се мистични ликови кои ја определуваат судбината на секој човек од самото негово раѓање. Тие се три сестри, чиј дом се наоѓа на крајот од светот при палатата на Сонцето. Иако судбеничките се пратени од господ, тој нема никаква власт над нив. Судбината што ќе му ја определат на човекот не може да биде променета ниту од господ. Таа останува запечатена на врвот од челото на секој човек”.
Во периодот кога се родила филозофската интерпретација на настаните во природата, митот се соочил со логосот, во кој се исполнувало барањето за нужност, ред, хармонија, смисла. Средбата на тие два противставени става завршила така што логосот, според природата на своето значење, се воздигнал над митот и станал претставник на филозофското мислење, кое, за разлика од митот, бара разумско согледување, елаборирање и евидентирање на законитостите во природата и во животот на човекот.
Токму затоа античките мислители се прашувале: Дали е можно човекот да се спознае самиот себеси, како што било поставено како барање во пророчиштето во Делфи, каде се доаѓало да се слуша прореченото? За какви вредносни насоки и морални начела човекот ќе се одлучи? Кој тоа ќе му го каже? Дали треба да ги прифати космичките законитости што управуваат со неговиот живот и да му се предаде на фаталистичкото влијание, без притоа да вложува во надградбата на сопствениот карактер и дејствување? Или треба да сфати дека ја има слободата на изборот, преку која може да го гради духовниот капацитет и да ги избегнува ударите на судбината? Според античките филозофи, никој друг не може на човекот подобро да му ја прикаже и утврди патеката кон хармоничната егзистенција отколку што може тој самиот, зашто е слободен во своето мислење и во своето постоење. А, со тоа, и одговорен за сè што презема, или не презема во животот.
(авторот е доцент доктор по филозофски науки и универзитетски професор)
(продолжува)
