Во античкиот свет најпознато е пророчиштето во Делфи кое давало совети на поединците во врска со нивните лични или семејни проблеми, а воедно и на владетелите или на другите претставници на јавната власт – било во врска со планираните воени походи или со колонизирањето на некој град, или во случајот на појава на епидемии од разни болести или на природни катастрофи: земјотрес, суша, поплава и сл. Пророштвата ги давала Аполоновата свештеничка Питија, и тоа усно, во стихувани, често двосмислени искази. Во моментите кога ги искажувала пророчките совети, Питија седела во внатрешноста на храмот на триножец, во посебна одаја што била подготвена за неа, а во која се наоѓал т.н. „омфалос” (папок), за кој античките Грци верувале дека претставува центар на Земјата.
Во просторијата наречена адитон се наоѓала карпа, од чиј што процеп избивала пареа, која според верувањето го иницирала пророчкиот занес; седејќи на триножецот, вдишувајќи ја егзалтирачката пареа од процепот на карпата и џвакајќи ловоров лист, Питија паѓала во пророчки транс и изрекувала неразбирливи зборови; самите посетители немале право на пристап во просторијата во која седела Питија, туку нивните прашања и молби ги примале свештеници, кои ги запишувале и потоа ѝ ги соопштувале на Аполоновата свештеничка; тие исто, кога Питија го изрекувала пророчкиот текст во форма на стихови или двосмислени реченици, ги запишувале, па им ги соопштувале на посетителите на Делфиското светилиште. Над порталот на храмот Аполон во Делфи била напишана најпознатата етичка старогрчка порака „Спознај се самиот себеси”.
Софокле во драмата за несреќниот крал Едип на најдобар начин ни покажува дека античките Грци се интересирале за судбинската предодреденост, од која, според нив, човекот не можел да побегне – ако не работи на надградбата на својот карактер и не ги преферира етичките вредности. Зашто, според ставот на Хераклит, карактерот на човекот му е судбина. Тогаш е јасно дека без духовно проникнување во сопствените вредности и без елиминирање на слабостите, нужно му се предаваме на причинско-последичниот закон, каде секој го добива тоа што го заслужува, бидејќи ништо не произлегува случајно, туку е плод на нашите претходни активности.
Затоа, преку воспоставувањето на повисок моралитет и подобрувањето на својот карактер, Едип требало да ги бара потенцијалите за надминување на трагичната судбина. Иако бил информиран од пророчиштето во Делфи дека „ќе го убие својот татко и ќе се ожени со мајка си”, тој не го подобрил својот карактер и не ја сфатил вистински опасноста, туку лесно и брзо им се предал на суетата и убиствените нагони. Всушност, одговорот на загатката на Сфингата што Едип ја решил одејќи на пат за Теба најдобро ни отсликува како требало да се однесува и како да му се противстави на даденото пророштво. Тоа можело да се случи преку практикувањето на човечноста, нешто на кое тој заборавил, бидејќи не ја воспоставил димензијата на хуманост, одговорност и чесност во моментите кога во теснецот се сретнал со непознатиот крал (татко му) и неговата придружба.
Преку митот за трагичната судбина на Едип ги согледуваме целата мистерија на човековата егзистенција, неговата несигурност и немоќ, можноста за неочекувани пресврти и соочување со граничните ситуации на животот. Овој антички мит го отвора вечното прашање дали Едип, Лај и Јокаста се жртви и играчки во рацете на судбината или можеа со неутрализирање на сопствените слабости да ја избегнат трагедијата и да се насочат кон похармонична егзистенцијална патека. Моралните консеквенци што произлегуваат од митот укажуваат дека секој од нив свесно учествувал во причинско-последичната врска, без оглед што фаталистичкиот суд на предвидувачката Питија доминантно им се наметнал во животите.
Впрочем, тука се поставуваат неколку суштински прашања, кои ја отвораат вечната филозофска дилема, поврзана со судбината и со слободата на волјата. Имено, дали ако Едип не ја манифестирал суетата и се тргнел од патот по кој врвеле непознатите, ќе дошол во судир со својот татко, односно дали требало да реагира импулсивно и да го изврши убиството (иако бил испровоциран), а кое најчесто не останува неказнето од кармичкиот, световниот или етичкиот закон? Затоа, основното прашање кога станува збор за Едип е прашањето за неговата вина, бидејќи ако го направиме невин, ќе мора да се фатиме за аргументот дека бил немоќен да ја избегне трагичната судбина.
Преку анализата на митот за Едип треба суштински да се одговори дали постои некоја сфера која може да се контролира, на која може да се влијае и за која секој би бил одговорен? Дали, ако сè е предопределено и судбински дадено, е валидна етичката максима која била напишана на храмот во Делфи: „Спознај се самиот себе си”? Зашто, колку и да ги спознаваме работите присутни во нас и надвор од нас, ако доминира фатализмот и неизбежната судбина нереално е да очекуваме дека спознанието на нужноста ќе ни помогне да се извлечеме од замките на предопределеноста.
Сепак, неопходно се раѓа асоцијацијата, ако на човекот му е оставена слободната волја, преку која ќе може да ги обмисли своите постапки, тогаш вината за трагедијата неминовно треба да ја побараме во Едип, кој, наместо да ја експонира својата физичка сила, требало да иницира друга, многу повеличествена вештина – способност и доблест за самоконтрола, за надминување на конфликтите. Така, предиспозициите да се извлече од магичниот круг на судбината веројатно ќе му биле поголеми.
Вината можеме да ја побараме и кај неговите мајка и татко, зашто, и покрај тоа што знаеле за пророштвото, се обиделе да му се противстават на кажаното и да ја предизвикаат негативната судбина. Кралот Лај, наместо да манифестирал страв од синот и желба да го убие, побезболно би било да го прифател и воспитувал со љубов, а Јокаста, иако знаела за пророштвото, останала бремена на измама, бидејќи го опила својот маж и го привлекла во постелата, со што максимално придонела за трагичната судбина која подоцна го опфатила нејзиното семејство. Впрочем, ако Лај и Јокаста го манифестирале стоичкиот морал, кој укажува дека судбината треба да се сака, човекот да се помири со неа и да има рамнодушен став кон она што му сè случува во животот, тогаш можеби би постоела некоја шанса да се избегне или ублажи претскажаното.
Кралот Едип во себе, сепак, криел одредена доблест, а тоа е желбата и одговорноста која ја имал пред Тебанците и пророкот Тиресија да го пронајде виновникот за чумата што беснеела во кралството. Но, таквата активност само му го забрзала крајот, бидејќи го открил своето вистинското потекло, што го соочило со трагичните настани од неговиот живот. Не можејќи да ја издржи душевната болка, си пресудил со своите раце, ослепувајќи се со игла од облеката на Јокаста.
Во метафоричка смисла тоа го направил веројатно бидејќи, тогаш кога можел да гледа, не ја видел вистината кога се нишала пред неговите очи, односно дека во секоја ситуација треба да се остане верен на моралните начела и јунак, кој е подготвен да се противстави на слепите нагонски сили на сопствениот карактер, а потоа и на надворешните влијанија, без оглед како и од каде тие се рефлектираат и манифестираат.
Филозофската поука што треба да ја добиеме од митот за кралот Едип е да сфатиме дека, без оглед што не можеме да откриеме дали сè ни е предодредено, сепак ја имаме опцијата за следење на етичкиот пат и доблесноста. Ништо не губиме ако сè е однапред одредено (одговорноста паѓа врз фатумот), но многу добиваме ако со својот позитивен карактер успееме да ја неутрализираме негативната судбина и да се заштитиме од причинско-последичните односи, кои евентуално би владееле со нашиот живот.
(авторот е доцент доктор по филозофски науки и универзитетски професор)
(продолжува)
