Конфуциј е првиот етичар кој го искажал златното правило, кое е експлицитно поставено пет векови пред Исус Христос: „Да не му го правиш на другиот тоа што не сакаш да ти биде направено тебе“. Конфуциј за разлика од Лао Це, кој сметал дека на злото треба да му се возврати со добро, на прашањето на ученикот: „ Што би кажале на принципот дека навредата треба да биде возвратена со љубезност“, одговорил: „Со што ќе ја возвратиш љубезноста? На навредата возврати со правда, а на љубезноста со љубезност“. Исто така рекол: „Човекот со добродетелта жен е оној кој, сакајќи да се одржи себе, ги одржува другите, и сакајќи да се развие себе – ги развива другите“. Древните Кинези сметале дека човекољубието (жен) се состои во љубовта кон другите. Човекот кој вистински ги сака другите е човек кој е способен да ги извршува своите должности и да придонесува за напредокот на заедницата.
Нагласувањето на човечката величина природно доведува до истакнување на етиката и духовноста. Духот, а не телото, е најважниот аспект на човечноста. Човековиот дух мора да се потхранува и да се негува за да може да се развие во склад со сопствените способности. Прва претпоставка за тоа е моралниот живот. Тоа е очигледна карактеристика на конфуцијанизмот, во кој и нема вистинска разлика меѓу моралното и духовното, и во кој луѓето се определени како животни со морал. Размислувања за надреденоста на духот врз телото сретнуваме и во таоистичките учења. Тие нагласуваат дека одржувањето и прочистувањето на духот е најважниот фактор на хармоничното живеење и опстанокот на човекот. Буда рекол дека телесните страсти се корен и извор на страдање во животот. Слично на тоа, Платон рекол дека телото е темнина на душата. Според еден од најзначајните кинески философи Чуанг Це, излезот од страдањата ќе го пронајдеме ако го надградуваме духот и развиваме необременет и спокоен ум. Празнина и мир значи дека сите пречки, како копнежите и рационализирањата, треба да се отфрлат за да се задржат мирот и чистотата на душата. Идејата на празнината и мирот била прво предложена од Лао Це и Чуанг Це, основоположниците на таоизмот, а потоа искажана од Сјун Це како состојба на ментална концентрација. Кога некој ќе постигне состојба на празнина и мир, неговиот ум станува спокоен и ослободен од какви било пречки. Може да ги издржи искушенијата од надворешниот свет, потенцирал Лао Це.
Карактерните разлики помеѓу луѓето се согледуваат според изборот што го прават: „Возвишениот човек го разбира она што е правилно, а нижиот по совест се поведува по она што мисли дека ќе му донесе ќар“. Во поглед на доблестите на поединецот, Конфуциј сметал дека најважно за духовниот развој на поединецот е исправно (правично) да постапува. Тој се залагал за „Средниот пат” (златна средина). Според него, главната основа за постигнување мир и хармонија е да бидеме умерени кон сè и да се придржуваме кон златната мера. Тоа подразбира да ги избегнуваме крајностите, да ги контролираме страстите, да бегаме од претераната посветеност и да се справиме со гневот. Кон доктрината на златната средина подеднакво биле склони и конфуционистите и таоистите. „Ништо премногу“, била максимата и на едните и на другите. Тие сметале дека подобро е човекот да погреши имајќи премалку, отколку да погреши имајќи премногу, и подобро е да се погреши оставајќи ги делата ненаправени, отколку да се погреши со претерување во нивното извршување.
Конфуциј констатирал дека луѓето се градители на својот морал и од нивното однесување зависи дали ќе живеат во хармонични или дисхармонични односи. Верувал дека човекот е роден со вродена совест и можност да дејствува според неа. Слични размислувања развивал и Менциј (еден од најзначајните ученици на Конфуциј). Тој укажал дека луѓето поседуваат вродена добрина и дека е неопходно да постои практична примена на доблестите на човечноста, праведноста и братското почитување. За разлика од Менциј, кој сметал дека луѓето се раѓаат добри и дека општеството и културата се тие што го носат злото во светот, Хсун Цу имал дијаметрално спротивни гледишта. Според него, луѓето се раѓаат зли, а добрината доаѓа како резултат на општествената организација и култура. Теоријата на Хсун Цу е дека луѓето се раѓаат со желби, но обично не ги задоволуваат сите. Во тој случај, луѓето копнеат по задоволување на нивните желби. А кога многу луѓе се борат за задоволување на своите спротивставени желби без правила или ограничувања, се појавува неред.
Овие согледби на Хсун Цу се во одредена корелација со гледиштата на Томас Хобс. Овој философ од епохата на модерната, тврдел дека во најголем случај, луѓето се себични и алчни и дека ги користат другите луѓе за лични цели. Позната е неговата размисла дека кога постои борба за превласт – „човек на човека му станува волк“. Слично како и Сократ, и Хсун Цу нагласувал дека само низ знаење (интелигенција) може да се развие и примени добрината и да се надминат лошите карактерни навики на луѓето. Мо Цу, пак, потенцирал дека вистинскиот пат за подобрување на човековата состојба произлегува од стремежот кон полезност, зголемено богатство, население и среќа.
Конфуциј бил првиот мислител во историјата на Кина кој во приватно својство подучувал голем број ученици кои го следеле на неговите патувања по разни држави. Според преданијата, тој имал повеќе од илјади ученици, од кои неколку десетици станале славни мислители. Во неговата животна философија преовладувало мислењето дека „единствено образованието може да донесе еднаквост меѓу луѓето“.
Живеејќи во време на голем општествен и политички неред, Конфуциј се залагал за воведување реформи во многу домени на општественото живеење, а особено во образованието. Патувал насекаде и како Сократ усно го пренесувал своето знаење. Иако неговите напори не секогаш вродувале со плод, никогаш не бил разочаран. За самиот себеси Конфуциј рекол: „Ако моите начела надвладеат во светот, тоа е минг. Ако паднат на земја, тоа е исто минг”. Тој се трудел колку што можел, но резултатот го препуштал на мингот. Минг често се преведува како судба, судбина или заповед (небесна волја).
Конфуцијанците верувале во предодредена судбина, иницирајќи со тоа луѓето да бидат помирени со нештата кои се надвор од нивна контрола. Тие сметале дека „откако преземал сè што може самиот да преземе, човекот треба спокојно и смирено да го прифати она што доаѓа како неминовно“. Размислата „спознај ја судбината и таа ќе те ослободи“, најдобро кореспондира со учењето на конфуцијанците за спознанието на минг (судбината). Сепак, од писмата кои им се припишуваат на Конфуциј и неговите ученици произлегува дека Учителот не верувал во предодреденост и никому не советувал да верува во фатализам. Напротив, подвлекувал дека е важно работењето и напорот на поединецот, како и човековата морална одговорност за својата работа пред самиот себе.
Сепак постојат фрагменти од неговите дела, во кои се нагласува влијанието на предодреденоста врз животот на луѓето:
„Животот и смртта зависат од предодреденоста; богатството и општествената положба се пратени од небото”.
„Без признавање на поредокот на Небото, невозможно е да се биде возвишен човек“. Оваа размисла укажува дека без прифаќање на законитоста што владее во природата, и осознавањето на своето место во таа општа законитост, човекот не може духовно да се воздигне и да има добра судбина.
Во својата најпозната книга „Изреченија“, Конфуциј искажал практични совети како подобро да се чувствуваме со самите себеси, да ги искористиме своите потенцијали и заштитиме од негативните и неблагодарни луѓе. Тука ќе истакнеме неколку негови мудри размисли:
Набљудувај го начинот на реагирање на еден човек, испитај ги неговите пориви, осознај во што ја наоѓа среќата, тоа е сигурен начин поубаво да го запознаеш;
Почестите и богатството се тоа што човекот најмногу го сака, но подобро е да се откаже од нив доколку тие го оддалечуваат од патот. Понижувањето и сиромаштијата се нештата од кои човекот најмногу бега;
Благородниот човек ја милува добродетелта, човекот од низок род материјалните добра. Благородниот носи во себе смисла за правда, додека човекот од низок ред единствено мисли за привилегиите;
Возвишениот човек е слободен и ведар, а нижиот мрачен и вознемирен; Патот на човекот се состои од: човекољубие кој ослободува од секаква вознемиреност, мудрост која ја отстранува секаква несигурност и јунаштво кое ослободува од страв;
Кој не знае, а не знае дека не знае – опасен е, избегнувајте го.
Кој не знае, а знае дека не знае – дете е – научете го.
Кој знае, а не знае дека знае – спие – пробудете го.
Кој знае и знае дека знае – мудар е – следете го;
Мудриот човек со еднаков мир ги прима пофалбите и ги поднесува навредите.
Нашата најголема духовна сила не е во тоа никогаш да не паднеме, туку секој пат кога ќе паднеме, да се подигнеме;
Сите луѓе не можат да бидат богати и славни, но сите можат да бидат добри;
Дали една личност е убава или грда е само субјективен став во умот на гледачот. Освен тоа, убавината може да се претвори во грдотија и обратно;
Три патишта водат кон мудроста: размислување – тоа е најблагородно; воспитување – тоа е најлесно и искуство – тоа е најнепријатно;
Во животот треба да се чуваме од три нешта: во младоста од страсти; во зрелото доба од борби и во староста од лесноумност;
Заблуда е да се види тоа што не постои, но и да не се види тоа што постои;
Најголема награда за чесноста и правичноста претставува духовниот мир кој тие го донесуваат и задоволството поради помагањето на другите;
Кога го прашале Конфуциј ако помеѓу војската, храната и народот мора нешто да исфрли, тој рекол дека ја отфрла војската.
Од приложените поуки ќе заклучиме дека Конфуциј бил голем моралист, реформатор, просветител и советник на владетели. Тој тежнеел да воспостави ред и законитост во еден хаотичен и неправичен свет. Неговите размисли се светилници на надежта и патоводители кон мирот, исправноста и мудроста.
(авторот е доцент доктор по филозофски науки и универзитетски професор)
