Прашањата за судбината и слободната волја максимално биле присутни во теолошките расправи во средниот век. Во нив верниците и теолозите истакнувале ставови за Божјата сеприсутност и за Неговото сезнание, кои контролираат сè што егзистира. Сепак, слободата на изборот не била негирана и отфрлена од религиозната догматика. Напротив, таа била третирана како морална сила која постојано го следи човекот и не го остава мирен пред можноста индивидуално и независно да си го определи патот по кој ќе се движи во животот. Главната препорака во христијанската религија била да се живее според Христа, да се следат Неговите духовни и етички начела и да се прифати одговорноста за направеното, бидејќи ништо не е однапред определено на фаталистички начин, освен слободата на изборот, која како вечна судбина му е дадена на човекот.

Се укажувало дека Бог го создал светот на изобилието, хармоничоста и љубовта со цел да постојат суштества кои би учествувале во божествената добрина и кои со својот независен пристап и духовната реализација би успеале да ги почувствуваат и да ги воспостават вистинските вредности. Овозможувајќи му ја слободата на изборот, Бог го поставил човекот пред духовно и телесно искушение, оставајќи го да избере и зло доколку самиот така сака, но и своеволно да се насочи кон доброто, етичкото и божественото. Затоа во христијанството се утврдило дека злото е резултат на човечкиот слободен избор, и Бог не е одговорен за тоа.

Според тоа, „човековата волја е слободна да се сврти кон Бога или да се оттргне од Него, но во исто време човековиот дух мора да ја признае вистината дека она кон што тежнее – среќата, може да се најде единствено во поседувањето на вечното Добро – Бог”.

Слично размислување негувал и Тома Кемписки, кој препорачувал да се биде господар и управител на своите дела, а не нивни роб и слуга, бидејќи „во сè што правиш и со што се занимаваш мораш да останеш слободен во душата и господар на самиот себеси, така што сè да ти биде потчинето на тебе, а ти на ништо“. Според него, Бог е подготвен да им помогне на оние што се борат и се потпираат на Неговата милост, зашто победата може да се извојува единствено ако се неутрализираат сопствените слабости и се покаже храброст за водење духовна борба. Овие ставови на Тома Кемписки укажуваат дека човекот преку насоченоста кон Божјата енергија, но и кон вредностите на сопствената личност, може да ги елиминира негативните удари на судбината и да се изгради себеси како морално искреирана индивидуа, која на Земјата не е дојдена поради некоја случајност, туку поради исполнувањето на својата духовна мисија. Затоа секој, следејќи го Христовото учење, ќе може да се понадева дека позитивно и доблесно ги остварил своите етички должности и дека по смртта, кога ќе се појави пред Божјиот суд, ќе добие награда или казна каква што заслужува.

Во историјата на средновековната филозофија многу е пишувано за слободата на волјата и за детерминизмот на сепостоечкото. Мошне интересна религиозна концепција за судбината е теоријата на божествената предестинација, која ја застапувал Августин, а подоцна за неа се залагале и други теолози, од кои најпознати се Мартин Лутер и Жан Калвин. Тие верувале дека уште со самото раѓање на човекот, неговата судбина е предодредена, бидејќи Бог од искона определил едни луѓе за добро, спасување и блаженство, а други за зло, пропаст и маки. Со прифаќањето на оваа теорија, на човекот му преостанува единствено да се надева дека ќе биде меѓу избраните, зашто без предопределена божествена милост, не може да има добра волја и духовна вредност.

Во византиската филозофија среќаваме поинакво сфаќање на судбината, според која, фаталистичките влијанија немаат моќ врз животот на човекот, така што тој со својата слободна волја дејствува автономно и самостојно, односно станува виновен за злото, но и заслужен за добрите дела. Таква концепција застапува и свети Максим Исповедник. Според него, „човекот е суштество на слободата и истовремено суштество на волјата. Една од основните категории на личноста е слободата. Гревот како човеков пад е, поради тоа, чин што се случил слободно, но и чин на волјата. Гревот е последица на неправилен избор кој е направен на планот на индивидуалната слобода“. Свети Максим укажува дека виновниците за губењето на духовната сила и за подложноста на негативната енергија треба да се бараат во прифаќањето и потпаѓање на ниските страсти и демоните и во човековата волја која станала зла.

Во насока на хиерархизирање на слободната волја на човекот над влијанието на судбината одат и размислувањата на свети Јован Дамаскин, според кого, „колку и да сме, преку слободниот избор на нашата волја, самите творци на нашата вечна судбина, сепак, без соработка и без помошта Божја, ние не можеме да го сакаме или да го правиме доброто”. Овој став на Дамаскин укажува дека од сето она што се случува, нешто зависи од нас, а нешто не. Имено, од нас зависат оние нешта за кои ние со својата слободна волја одлучуваме дали ќе ги правиме или не, односно сето она што го правиме своеволно (зашто не би можело да се каже дека правиме нешто своеволно ако самиот акт не зависи од нас). Но, тоа не значи дека целосно имаме слобода на изборот, зашто неретко извршувањето на делото или реализацијата на нашата животна мисија се попречени или ставени пред искушение од Божјата промисла.

Според Јован Дамаскин, „многу пати Бог дозволува и праведникот да досегне до бедата за доблеста што ја има скриено во себе да ја открие пред другите. Некогаш дозволува да се случи нешто противречно, за со тој акт, кој изгледа соблазнителен, да се оствари нешто величествено и чудесно, како што преку крстот е остварено спасувањето на луѓето. Во друг случај, дозволува праведникот несреќно да страда за да не се отстрани од правилната совест или за да не западне во ароганција од силата и благодатите што му се подарени“.

Од кажаното ќе заклучиме дека оваа  предопределеност не е фаталистички одредена, туку е условна, поради можноста човекот да се користи со слободата на изборот. Имено, Бог со Својата сезнаечка природа однапред ги знае сите дела со кои ќе се соочиме во текот на животот, меѓутоа Тој не ги предопределува нив, бидејќи остава човекот да се справи со својата независна природа и да се покаже доблесен пред искушенијата. Тоа значи дека Бог не сака да се оствари злото или да се изнуди доброто, така што предзнаењето не е причина за она што ќе се случи.

Филозофскиот проблем на Божјето предзнаење и на стореното зло од човекот, Јован Дамаскин го решава со тоа што смета дека „предзнаењето колку и да е задолжително, сепак, не е причината за она што ќе се случи, исто како што ни лекарот не е причината за болеста што ја предвидел, туку причината е во нашата слободна волја”.

Затоа е неопходно е да се потенцира (заклучи) дека човекот не може да ја префрли одговорноста за направеното дело врз Божјото провидение, бидејќи во негова власт е одлуката дали ќе остане добродетелен и ќе го следи Бога или, пак, ќе отстапи од духовноста, што значи да престојува во злото и да го следи ѓаволот, кој „преку моќта на материјалното, страстите и суетата” го привлекува кон злото, кое не е ништо друго, туку отстапување од доброто.

(авторот е доцент доктор по филозофски науки и универзитетски професор)