Оваа колумна ја пишувам во чест на големиот борец за слобода и социјален реформатор Ганди, кој пред 75 години настрада во атентат извршен од заблуден религиозен фанатик.
Со своето политичко, етичко и духовно практикување на индиските вредности на ахимса (ненасилство) и сатјаграха (вистина), особено се истакнал Мохендас Керемченд Ганди, роден на 2 октомври 1869 година во Гуџарат Порбандару. Ганди извршил силно влијание врз национално-ослободителните движења и бил главен иницијатор за воведување социјални реформи во Индија. Наречен е „татко на индиското движење за независност“.
Гандиевата филозофија е обнова на древната индиска визија за дарма (правилно морално постапување), но во корелација со современиот начин на живеење. Со својот непоколеблив дух, истрајност и посветеност, Ганди се наметнал како еден од најголемите борци против расна поделба и за рамноправност помеѓу народите. Се залагал за помирување на хиндусите и муслиманите и се борел против колонијалната експлоатација наметната од Британската Империја.
Неговата социјално-политичка етика е содржана во само еден збор – ненасилство, која е применета врз политичката цел – слобода.
Воспоставувајќи нов пристап на политичка борба, Ганди прв во историјата на човештвото успеал принципот на ненасилие да го пренесе од индивидуален на општествен план. Исусовата поука, „со добро да се возврати на злото и да се сакаат и своите непријатели“, Ганди ја прифатил како врвен израз на етичкиот идеализам и како поттик за лична духовна трансформација. Во тој контекст, во својата автобиографија напишал: „Исус ги избавил гревовите за оние кои го прифатиле неговото учење, овозможувајќи им непогрешлив пример. Но, примерот останал безвреден за оние кои никогаш не се потрудиле да го променат и подобрат своето живеење“.
Ганди изнесе миротворни идеи втемелени врз толеранција, емпатија и алтруизам, но реалноста кажува дека повеќето од луѓето се водени од егоизмот и нагонот, копнеат кон освојување туѓи територии, материјални добра и инклинираат кон моќ и доминација. Тоа зборува дека човекот е суштество кое има вродени тенденции кон насилства и војни.
Покрај ахимсата, втор значаен концепт на Гандиевата животна филозофија е дејствување според принципот на сатјаграха.
Овој хиндуистички термин означува дека треба да се биде постојан во заговарањето на сопствените идеали и цели, без да се создава омраза и негативна енергија кон другите луѓе. Идејата на сатјаграха, Ганди ја употребил како средство за активен, но ненасилен отпор кон британската власт.
Откако наполнил 36 години, Ганди презел заклетва на брахмачарја (завет за апстиненција против сексуални односи) и отишол во потполн целибат, иако сè уште бил во брак. Неговото преземање на заклетва на брахмачарја му овозможило да се фокусира на концептот на сатјаграха. Некои видови на тој став асоцирале разни облици на граѓанска непослушност и несоработка со лицата и институциите кои предизвикуваат зло, неправди и негативна енергија.
Несоработката со злото, како втор елемент на сатјаграха, се состоела од ускратување на секоја поддршка на неправедниот систем. Тоа подразбирало бојкот на британската роба, одбивање да се работи за британски работодавци, испишување деца од британските школи, неплаќање даноци и сл. Ганди насекаде низ земјата организирал несоработка со институциите на британскиот колонијален систем, како и јавни протести. Британската армија во 1920 година реагирала брутално на отпорот, убивајќи 400 невооружени демонстранти во масакрот наречен Амристар. И покрај тоа, Ганди бил морален победник во судирите со нетрпеливите дискриминатори и насилници, така што за индискиот народ станал национална икона наречена – Махатма.
Ненасилен отпор, цивилна непослушност и штрајкови со глад биле главните методи на борба кои Ганди ги практикувал, со цел ослободување на Индија од речиси едновековното економско и политичко подјармување. Таквиот пристап вроди со плод – во 1947 година индиското движење за независност успеа во борбата против британското колонијално владеење.
Хуманистичките визии на Ганди, сепак целосно не се реализирале. Тој упорно настојувал да оствари слога помеѓу различните верски заедници, додека Британците темелно работеле да ги конфонтираат муслиманите и хиндуистите. Верен на своите социјални идеи за мир и соживот, Ганди морал да се спротивстави на поделбата на Индија и да се обиде да го смири хинду-муслиманскиот анимозитет и смртоносните немири во текот на 1947 година.
За жал, неговите настојувања за воспоставување мир и хармонија помеѓу различните религиозни групи и народи, сурово биле попречени. Ганди е убиен е на 30 јануари 1948 година во Делхи од хиндуистички екстремист. Над 1,5 милион луѓе марширале во текот на неговата масовна погребна поворка.
На прашањето: дали ја има храброста за ненасилие во себеси? Ганди одговорил дека тоа ќе го покаже неговата смрт. „Ако некој сака да го заврши мојот живот со тоа што ќе пука во мене, како оној што пред некое време тоа го проба со бомбашкиот напад, а јас неговото зрно го дочекам не лелекајќи, воздивнувајќи за последен пат со Божјото име на усните – само така моите тврдења ќе можат да бидат исправни. Претчувствувајќи ја својата смрт, Ганди ова го изјавил вечерта на 29 јануари 1948 година, дваесет часа пред да биде убиен.
Светот таков каков што го знаеме, сè уште не е подготвен да ги воспостави начелата на мирот, еднаквоста, љубовта, вистината и ненасилството. Тоа е така, поради вечните навики на луѓето да искажат негација (омраза), но не и да промовираат афирмација (добрина). Затоа, етичките идеи на Ганди ќе мора да почекаат некои поубави времиња за да бидат целосно имплементирани на политички план. Зборовите на Алберт Ајнштајн најдобро ја отсликуваат духовната големина на Махатма Ганди: „На идните поколенија ќе им биде тешко да поверуваат дека некогаш таков човек, од тело и крв, живеел на Земјата“. Тоа го потврди и значајниот индиски филозоф Сарвепали Радакришнан, еден од основачите на УНЕСКО и претседател на Индија: „Народот не го спасуваат неговите војсководци, индустриски магнати, свештеници или политичари, туку неговите светци со непоколеблив интегритет“.
Покрај реформаторско дејствување во доменот на социјалната правда и политиката, Махатма Ганди се истакнал и како исклучителен етичар кој искажал прекрасни поуки за правилно, среќно и исполнето живеење:
Живеј како да ќе умреш утре. Учи како да ќе живееш вечно;
Прво ќе те игнорираат, потоа ќе ти се смеат, па ќе те тепаат и на крајот ти ќе победиш;
Дури и кога си малцинство од еден човек, вистината и понатаму е вистина;
Стравот е најголем непријател. Мислиме дека е омразата, но всушност стравот е тој што е непријател;
Добрината мора да се здружи со знаењето;
Настојувам да го достигнам Бог служејќи му на човештвото, зошто знам дека Бог не е ниту во небесата ниту некаде подолу, туку е во секој од нас;
Во Божјата куќа има многу одаи и сите се подеднакво свети;
Никој не може да ме повреди без моја дозвола;
Лажна е онаа економија која ги игнорира или не внимава на моралните вредности;
Задоволството лежи во напорот, а не во постигнувањето;
Исто како што телесното обликување се постигнување со вежбање, така и духот се обликува со духовно вежбање;
Светите текстови сведочат дека, кога снагата на душата потполно ќе се разбуди во нас, тогаш таа станува неуништлива;
Онаму каде што има љубов има ѝ живот;
Око за око ќе го направи цел свет слеп;
Подобро е да се молиме со срце, без ниеден збор, отколку со многу зборови, без нималку срце;
Не смеете да ја изгубите вербата во човештвото. Човештвото е како океан; ако неколку капки се валкани, нема целиот океан да се извалка;
Храната не му е толку неопходна на телото колку што молитвата е неопходна за душата;
Биди промената што сакаш да ја видиш во светот!
(авторот е доцент доктор по филозофски науки и универзитетски професор)
