По рационалистичката согледба, карактеристична за античката епоха, со раѓањето на средновековниот поглед на светот се иницирало општо понагласено свртување кон религијата. Луѓето почнаа да се однесуваат помистично и пофанатично, особено во однос на судбината, за која се сметало дека е определена од вишите сили. Верувањето во детерминираноста и фатумот го поттикнало средновековниот човек историчноста на случувањата да не ја согледува како самостоен процес кој се одвива спонтано според своите иманентни законитости, туку како нешто произлезено од смислата на сепостоечкото, како зависно од Божјата замисла. Сфаќањето дека предопределеноста владее во природата и дека човековото дејствување е зависно од божественото влијание предизвикало идејата за судбината да се апсорбира со учењето за предестинацијата. Според оваа идеја, Бог однапред го утврдил духовниот спас на човекот, но и смртта, која за свети Василиј „доаѓа во часот кога се исполнети роковите на животот што Бог на самиот почеток ги одредил за секого, според својот праведен и точен суд”. Затоа во средновековните теолошки согледби, како мошне значајна се наметнала и теоријата дека судбината означува една повисока моќ на која човекот не може да ѝ се противстави, бидејќи управува со неговите случувања.

Идејата за судбината во Средниот век била поврзана со  апсолутниот детерминистички став. Се сметало дека сè произлегува од Бога и е во врска со Божјото провидение, така што се наметнало сфаќањето дека ништо не произлегува од случајот, туку сè настанува според Божјата волја. Затоа, во филозофските и теолошките кругови, каде доминирал верскиот дух, се утврдило дека судбината на светот и на личноста се определени од Божјата промисла, а дека секоја личност, по смртта, откако ќе дојде времето на Судниот ден ќе одговара пред Страшниот суд за направените дела во текот на животот. Таквите концепции во себе имале нелогичност и контрадикторност. Иако заради воспоставувањето на моралната одговорност нужно морало да се прифати постоењето на слободната волја, се наметнало верувањето дека сè што се случува произлегува од Божјото провидение, бидејќи Тој однапред знае сé и го предвидува човековото однесување и дејствување. Заради опасноста од антиномична ситуација, која нужно би се појавила ако се прифати дека заемно постојат слободата на изборот и фаталистичката концепција на судбината (зависна од Божјата промисла), се конкретизирала и наметнала теоријата дека Бог не ги предопределува, туку ги предвидува човековиот избор и неговата егзистенцијална патека во животот.

Религиозното сфаќање на судбината поради тоа западнало во тешкотии, со оглед на фактот дека ја прифаќа човечката слободна волја (за да го оправда првичниот грев), а истовремено мора да инсистира и на Божјата семоќност, сезнаење, апсолутна добрина. Имено, неизбежно се поставува прашањето: како Бог на човекот му дал слободна волја ако знаел дека таа ќе го одведе во грев? И како човекот воопшто може да биде слободен, ако Бог е семоќен? Христијанската теологија се обидела овие логички нејаснотии да ги разреши преку предестинационалистичкиот правец, кој ја застапува предопределеноста на сите случувања, па и на  човековата волја и судбина. Сепак, напоредно со учењето за предестинацијата, средновековното христијанство го развивало и учењето за слободата на човечката волја.

Суштинска мотивација на средновековните теолози и христијански филозофи била задачата да се доведат во согласност предестинацијата и Божјата промисла со слободната волја (бидејќи без неа воспоставувањето на доброто не би можело да стане лично, својствено богатство на човекот). Се утврдило дека „колку повеќе човекот во светот се оддалечува од божественото мислење, толку повеќе тој се вовлекува во фатумот, тргнува од него и се однесува според него; колку повеќе се приближува кон Бога, толку е послободен и поспособен да ги избегне судбината и нејзината нужност“. Во таа насока оделе и размислувањата на Тома Аквински, кој сметал дека „Бог е готов на сите да ни даде милост; тој сака сите луѓе да бидат спасени и да дојдат до спознание на вистината, но тие самите се лишуваат од милоста и во себе си ставаат пречки за милоста“. Овој став на Аквински ја отсликува поврзаноста на предестинацијата со слободната волја, бидејќи укажува за подготвеноста на Бога да ги спаси луѓето по пат на милоста, која, сепак, нема да делува кај сите луѓе, зашто некои, поради можноста слободно да го бираат своето однесување, нема да ја прифатат и поради тоа нема да се спасат. Таквиот избор на човекот Бог однапред го знае, што му овозможува да ја воспостави предестинацијата, која не доаѓа во судир со слободната волја, бидејќи Божјото предзнаење за однесувањето на човекот не имплицира предопределување, туку предвидување на иднината.

За разлика од паганските богови, кои самите биле подложни на неизбежната судбина, христијанскиот Бог се согледувал како неограничено слободен, кој на човекот му ја дарил слободата на волјата и го поставил пред можноста да бира дали ќе стапне на патот на доброто или ќе скршне од него и ќе тргне кон патот на злото и гревот. Образецот за доблесно и етичко воздигнување на најдобар начин бил воспоставен преку примерот на Христовата жртва, која необично силно го поставила проблемот на личниот избор на сопствениот пат и слободното извршување на моралната должност. Имено, Христовиот живот најсовршено ги споил логички неспоивите нешта – судбината и слободата на волјата, со тоа што покажал како треба преку големата духовна непоматеност и слободата на дејствувањето да се реализира предвиденото и со тоа да се изврши својата божествена мисија.

Христијанската доктрина за слободата укажувала дека „верниците што веруваат во Бога со сета своја душа ќе бидат слободни; тие, пак, кои истрајуваат во својата негативност, не покорувајќи му се на Господ, само мислат дека се слободни, затоа што тие, во суштина, не се слободни, бидејќи се робови на своите страсти на земјата и осудени на пеколните маки во задгробниот живот”.

Едно од решенијата на филозофско-теолошки проблем за заемната поврзаност на судбинската предетерминираност и слободната волја се базира на теоријата дека, без оглед на предодреденоста на човекот, тој не престанува да биде слободен, зашто ја поседува слободата на избор меѓу злото и доброто. Имено, според свети Герман, „злосторникот не престанува да е одговорен за своето злосторство што е предодредено, бидејќи нему не му се суди во однос на актот што го сторил, туку во однос на наклонетоста што ја покажал, сторувајќи го она што го сторил”.

Оваа теорија има за цел, преку елиминирањето на фатализмот да ги одбрани етичките и духовните начела и со тоа да го направи човекот одговорен за делото, бидејќи, ако не постои моралната одговорност, злосторнички ориентираните личности, во судбинското влијание и во Божјата промисла ќе бараат оправдание за своите негативни дејствувања, со што мотивацијата за предизвикување криминални дејанија ќе биде многу повисока.

Заклучокот што прозлегува од теоријата на предестинацијата е дека судбината не мораме да ја гледаме како нешто што е фаталистички определено, бидејќи, преку слободата на изборот, на поединецот му е дадено да се воздигне во правењето добро и активно да учествува во следењето на етичките вредности и Божјите начела. Иако Бог знае сè однапред, Тој не го предопределува однесувањето на луѓето бидејќи не сака да постои зло, ниту насилно да ги изнудува доблестите, туку, преку Својата прогнозирачка способност, Тој однапред ги согледува одлуките кои човекот независно ќе ги донесе во животот. Затоа, наместо личноста да се прашува дали Бог ги предестинирал духовната хармонија, блаженството и рајската убавина, потребно е да се определи за позитивното, оти, со практикувањето на духовниот и високо морален пристап, мирот и радоста нема да го заобиколат човекот и да го напуштат во актуелната егзистенција.

(продолжува)

 (авторот е доцент доктор по филозофски науки и универзитетски професор)