Интересирањето за астрологијата, иако било многу присутно во античкиот дух и во периодот на Римската империја, сепак не било загубено ниту во Средниот век, кога теолошките догми целосно владееле и со својот крут филозофски и научен пристап се обидувале да го ограничат прогресивниот дух на човекот. Дури астрологијата во Средновековието играла важна улога во медицината, метеорологијата и алхемијата, така што голем број учени луѓе максимално ја проучувале и практикувале.
Критичкиот пристап кон астрологијата, кои го развивале некои христијански теолози, се однесувал на потребата да се сочува слободната волја на човекот и неговата одговорност. Тие истакнувале дека астрологијата претендира да се меша во Божјата ингеренција и интервенција, кои Бог ги имал и воспоставувал врз животот на човекот. Според Роџер Бекон, „на астрологијата се гледало со сомнеж затоа што се мислело дека под тоа се подразбира детерминизам; но тој сомнеж е неправеден. Движењето и активностите на небесните тела делуваат на земјините и човечките случувања и настани, дури влијаат и на природните склоности на човечките суштества, но не ја рушат слободната волја”. Како најпрагматично се иницирало сфаќањето дека телесниот состав на човекот може да биде објект на небесните влијанија, но никогаш и самата личност, односно неговата волја.
Често цитираната изрека дека „ѕвездите поттикнуваат, но не обврзуваат“, датира од најраниот период на христијанството и на најдобар начин ни отсликува дека астрологијата не ја застапува фаталистичката концепција, која тврди дека сè е однапред одредено, туку ја претпочита и слободната волја на човекот, кому му е оставено да се определи за патот и изборот што ќе ги направи во животот. Во таа насока се и зборовите на големиот филозоф Ориген: „Ѕвездите сами по себе не можат ништо да предизвикаат, но можат да го навестат тоа што Бог порано го започнал”.
Свети Алберт Велики, доминиканец од Келн, сосема ја интегрирал астрологијата во својот научен поглед на свет. Тој сметал дека настаните на земјата се предизвикани од движењето на небесните тела, но тоа не се однесува и на поединечната судбина, зашто човекот има слободна волја. Според него, „небесните тела не им налагаат нужност на земните ствари, ниту пак некогаш некој „математичар” (астролог – подвл. З.К.) тврдел нешто такво. Зашто ако беше така, ако целосно се уништи случајноста, ако се отстрани слободното одлучување, нема да постои моралната одговорност”. На тој начин, според Алберт Велики, астрологијата е согласна со христијанството. И повеќе од тоа, тој укажува дека астрологијата ја врти човековата мисла кон Бог, а ѕвездите се само материјални средства на божјата волја.
Оваа концепција била присутна и кај филозофот Пјер Абелар, според кого астрологијата може да предвиди природни нешта (натуралиа), што, освен на природните феномени, се однесува и на земјоделието и на медицината. Абелар укажувал дека ѕвездите не влијаат на слободната волја на човекот, туку ги иницираат неговите болести, кои имаат за цел луѓето да ги стават пред духовно и телесно искушение, како би се испитало дали се подготвени преку страдањето да му се приближат на Бога.
Свети Тома Аквински, најпознатиот ученик на Свети Алберт Велики, и самиот доминиканец, исто така се занимавал со прашањето на слободната волја, што е основниот психолошки и етички проблем на христијанството. Томистичката доктрина тврди дека „ѕвездите се причина на сè што се случува во телата од понискиот вид“, „ѕвездите имаат само индиректно и случајно влијание врз моќта на душата“, „ѕвездите не би можеле сами по себе да бидат причина на постапките на слободната волја“, „човекот може секогаш, во царството на разумот, да реагира против склоностите кои ги предизвикале небесните тела“.
Во своето најпознато дело „Теолошки зборник“ Тома Аквински го поставува прашањето: „Дали небесните тела се причина за човечките постапки?“, а како одговор на третата забелешка за астрологијата пишува: Астролозите, како и во многу други работи, можат да дадат точни предвидувања, а посебно кога станува збор за општото. Меѓутоа, за посебното тоа не важи, зашто ништо не го спречува секој човек да им се противстави на своите страсти со слободната волја. Оттаму и самите астролози кажуваат дека „мудрецот е господар на ѕвездите, доколку е господар на своите страсти“. Овој став на Аквински укажува дека човекот, ако не им дозволи на ниските страсти да му го контролираат разумот и притоа се ориентира кон етичката надградба, ќе може да се ослободи од моќта на судбинското, зашто духовно еволуираната личност, која се стреми кон божественото, не може да биде под удар на ѕвездите. Всушност, со силата на својот ум, со вербата во позитивното и со потребата да ѝ служи на добродетелта, човекот со божја помош ќе ги избегнува негативните ситуации, а со тоа и нема да ја испровоцира несреќната судбина.
Затоа Тома Аквински ја истакнувал природната, дозволена астрологија, додека астрологијата која се занимавала со предвидување, тој ја сметал за недозволена, така што нагласувал дека „ѕвездите влијаат врз телото и карактерот на човекот – а Бог помага со својата милост”.
Михаил Псел, исто како и Аквински, претскажувањата, астрологијата и приказните за чудата не ги исклучувал од своите предавања, но притоа го отфрлал окултизмот, зашто сметал дека уделот на духот во него е безначаен. Што се однесува до астрологијата, сметал дека несомненостите утврдени во овој домен се само навидум необични; во основа, и со неа владеат научните закони”.
Англискиот францисканец Роџер Бекон, еден од најголемите мислители на својата епоха, алхемијата, астрологијата и магијата ги сметал за три основни елементи на „природните“ науки. Тој во потполност ја прифатил астрологијата, за која пишува во делата Opus majus и Secretum secretorum. Според него, „ни еден учен астролог не проповеда фатализам, кој е резервиран за незнајковци и аматери, бидејќи поединецот може со силата на својата волја да им се противстави на реалното влијание на ѕвездите”. Како мошне интересно ќе го наведеме размислувањето на уредувачот на делата на Роџер Бекон, Бриџиз, кој вели: „Влијанието на ѕвездите врз човековиот живот било верување кое без исклучок го застапувале сите учени луѓе од 13-тиот до 16-тиот век, а неговите обилни траги видливи се и во текот на целиот 17-ти век, а и да не зборуваме за тоа дека „верувањето во астрологијата на Бекон и неговите современици не само што не било за осуда, туку дека неверувањето во неа, во 13 век, било знак на интелектуална слабост“.
Ќе заклучиме дека, и покрај теориското несогласувањето со официјалното учење на христијанската црква, астрологијата максимално се проучувала во Средниот век. Имено, сè поголемото интересирање на човекот за својата судбина ја наметнало астролошката наука како емпириско и симболистичко учење, кое требало да им помогне на луѓето да најдат решенија за проблемите, без притоа да ги оддалечи од верувањето во божјата милост. Напротив, во тоа време бил застапуван ставот дека планетите и ѕвездите се знаци на небото, произлезени од божјата промисла – преку космичките законитости Бог сакал да ја искаже својата волја. Затоа, се наметнала мислата дека со светот владее законот на вечното враќање и дека небесните тела одозгора предизвикуваат свети ритми врз земските нешта, кои, како пројава на натприродните моќи, владеат со човештвото и му ја одредуваат судбината.
Суштинската порака на астрологијата била дека ништо не произлегува од случајноста, туку дека сè се движи кон својата цел. Интилигибилноста присутна на небото е показател дека вишата сила Бог го набљудува етичкиот напредок на човекот. Така, без оглед на критичките тонови на некои од христијанските теолози насочени кон астрологијата, оваа наука во Средниот век одиграла значајна духовна функција. Според неа, космичкиот ред и ѕвездената хармонија се гласници на Бога и ги навестуваат, ако и не ги предопределуваат судбинските текови во животот на луѓето.
(авторот е доцент доктор по филозофски науки и универзитетски професор)
(продолжува)
