Пензионираниот наредник Неим Шехај ги минува своите денови поправајќи ја подморницата од советската ера и е сведок на бурното комунистичко минато на Албанија, која сега ‘рѓосува, полупотопена, во јадранска поморска база. Судбината на подморницата од Студената војна во базата Пашалиман – од каде Москва некогаш се надеваше дека ќе го контролира Медитеранот – виси на конец бидејќи властите остануваат неодлучни што да прават, објави Франс24.
„Оваа подморница ми е како црква… Пристигнав овде како млад морнар, а сега мојата коса е седа“, изјави Шехај (63), кој служеше на неа околу три децении.
Ако подморницата наскоро не биде извадена од морето „ризикува да потоне на дното, а со тоа и целата нејзина историја“, предупредува тој.
Бродот беше дел од таканаречениот проект 613 кој се состои од првите подморници што ги изгради Советскиот Сојуз по Втората светска војна.
Тоа е единствениот преостанат од 12 што Москва ги распореди во базата Пашалиман во заливот Валона кон крајот на 50-те години, кога Албанија и СССР сè уште беа блиски сојузници.
„Оттаму можев да го контролирам Медитеранот до Гибралтар“, се сеќава пензионираниот командант на подморницата Јак Ѓерѓи за тоа што рекол советскиот водач Никита Хрушчов во 1959 година за време на посетата на базата.
Пензионираниот морнар Неим Шехај (63) го посвети своето време на поправка и одржување на подморницата од советската ера
Хрушчов се надеваше дека ќе инсталира ракети со голем дострел, воени бродови и аеродром во базата во југозападниот дел на Албанија.
Но, албанскиот параноичен комунистички диктатор Енвер Хоџа на крајот ги прекина блиските врски со СССР, обвинувајќи ја Москва за отстапување од вистинскиот марксизам. Тоа ги комплицираше работите за мешаните албанско-руски екипажи на подморници.
„Морнарите на двете земји повеќе не разговараа меѓу себе и инцидентите беа чести“, се сеќава 87-годишниот Ѓерѓи.
„Кога еден руски морнар сакаше да го подигне црвеното знаме (на неговата земја) со српот и чеканот, еден Албанец веднаш го искина“.
По поделбата меѓу Тирана и Москва во 1961 година, таа повлече осум подморници.
Во 1997 година, речиси една деценија по падот на комунизмот, додека немирите ја зафатија Албанија откако пропаднаа неколку лажни шеми за штедење, базата беше ограбена, а на подморниците им беше одземено оружјето, моторите, па дури и морнарските кревети.
Властите демонтираа три од четирите преостанати подморници и ги продадоа за метал во 2009 година.
Само еден преживеа – благодарение на упатствата.
Најпознатиот албански писател Исмаил Кадаре во својот роман „Зимата на големата самотија“ од 1973 година, за прекинот меѓу Москва и Тирана, произволно и го доделил на подморницата бројот 105.
„Ова е единствениот број што ми падна на ум додека го пишував“, вели Кадаре за АФП.
„Оттогаш, подморницата е позната по овој број. Благодарение на овој број… денес е жива!
Преку книгата, историската слава и културното значење на подот добија симболична вредност.
Неговата слава дополнително се запечати кога беше снимен филм заснован на романот, за кој на подморницата беше насликан бројот 105 и сè уште останува.
Опстанокот на подморницата во голема мера зависи и од определбата на Шехај, кој со години ја обновува 76-метарската подморница, нејзината електрична мрежа, системот за вентилација, командното место и просторијата за торпеда. Тој се стреми кон најситните детали, а исто така ги пополнува дупките во трупот за да ја спречи подморницата да потоне засекогаш.
„Властите треба брзо да одлучат што да прават со тоа, ризиците се големи, морската вода значително ја забрзува корозијата“, предупредува 63-годишникот.
Министерството за култура, кое со години ветува дека ќе ја обнови подморницата, соопшти за АФП дека ќе го „препрати досието“ до Министерството за одбрана, кое би можело да го вклучи во иден музеј на Студената војна.
Албанија го прифати Западот по падот на комунизмот во 1990 година, влезе во НАТО и се стреми да се приклучи на Европската унија.
Базата е од „голема важност уште од антиката поради нејзината геостратешка положба… од неа може да се контролира целиот поморски сообраќај во Јадранското Море, но и во Средоземното Море“, вели командантот на флотилата Сабри Ѓинолари.
Во блиската база на Порто Палермо, напуштен огромен антиатомски подморнички тунел, ископан во карпа во доцните 60-ти години, беше наменет за кинески ракетни чамци што никогаш не стигнаа.
Хоџа ги раскина врските со Пекинг во 1978 година, а тунелот извесно време се користеше како засолниште за подморници и други пловни објекти.
Сега, џиновска црвена ѕвезда насликана на трошен ѕид е единственото навестување за неговото минато под комунизмот. Некои би сакале и локацијата, во едно од најубавите краишта на албанското крајбрежје, да се претвори во музеј. Но, командантот на базата Шкелќим Шитеј не се согласува.
„Ние би сакале да го користи армијата, дури и со намален капацитет“.
